Τι είναι η περιβαλλοντική ηθική και τι πρέπει να γνωρίζει για αυτήν ο καθένας.
Του Χρήστου Καλαντζή
Με το πέρασμα των τελευταίων ετών, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι και θεσμοί αισθάνονται την ανάγκη να δηλώσουν πως οι δραστηριότητές τους δεν έχουν επιβλαβείς επιπτώσεις για το περιβάλλον, ή πως λύνουν τα όποιας φύσης προβλήματα μπορεί να το διέπουν. Με άλλα λόγια, προσπαθούν να προβάλλουν την περιβαλλοντική τους ηθική. Τι είναι όμως η περιβαλλοντική ηθική και πότε έγινε κομμάτι της καθημερινότητας;
Ηθική, όπως θα μπορούσε κάποιος να ορίσει, είναι το σύνολο των κανόνων που πρέπει να πλαισιώνουν την συμπεριφορά κάποιου προς τους άλλους. Ποιοι είναι όμως αυτοί οι άλλοι; Την ερώτηση αυτή προσπαθεί να απαντήσει ο καθηγητής φιλοσοφίας και ορειβάτης Arne Nash το 1989, με ένα απλό διάγραμμα που απεικονίζει την διαχρονική εξέλιξη της ηθικής. Όπως φαίνεται στο διάγραμμα, η ηθική έχει επεκταθεί από τους εαυτούς μας, στον κύκλο μας και έπειτα στους υπόλοιπους ανθρώπους, ενώ τις τελευταίες δεκαετίες φαίνεται να εισάγεται και το φυσικό περιβάλλον. Επομένως, θεωρώντας πως «οι άλλοι» είναι και το περιβάλλον, τότε γίνεται λόγος για περιβαλλοντική ηθική.
Συνεχίζοντας, είναι πλέον ευρέως αναγνωρισμένο πως η ανθρώπινη δραστηριότητα της σύγχρονης εποχής έχει καταπιέσει το περιβάλλον σε σημείο χωρίς επιστροφή. Το γεγονός πως δάση ξυλεύονται μη αειφόρα ή πως η βιοποικιλότητα ανά τόπους περιορίζεται, οφείλεται εν μέρη στην απουσία της περιβαλλοντικής ηθικής. Η τελευταία εμφανίζεται επισήμως από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, όπως για παράδειγμα έγινε στην παγκόσμια συνδιάσκεψη του 1975 στο Βελιγράδι, όπου αναγνωρίστηκε η ανάγκη για ένα νέο περιβαλλοντικό ήθος, αλλά μόλις τις τελευταίες δεκαετίες έχει αρχίσει να περιλαμβάνεται στην καθημερινότητά μας. Ερωτήσεις όπως εάν είναι σωστό να χρησιμοποιούνται τα ζώα για πειράματα ή εάν πρέπει να χρησιμοποιούνται πλαστικά καλαμάκια που επιβαρύνουν το περιβάλλον ή όχι, ξεκίνησαν αφότου εμφανίστηκαν τα προβλήματα της αλλαγής του κλίματος. Αυτές οι ερωτήσεις έχουν εισάγει αθόρυβα τον άνθρωπο στην περιβαλλοντική ηθική και ανάλογα με τις απαντήσεις που δίνει, οικοδομεί και ένα μοντέλο ηθικών κανόνων ασυνείδητα.
Η περιγραφή και οι παράμετροι αυτού το μοντέλου είναι ένα πεδίο βαθιάς φιλοσοφίας που οι προσεγγίσεις είναι αρκετές, διαφορετικές και ενίοτε επικαλυπτόμενες. Μια προσέγγιση που ανταποκρίνεται στις σύγχρονες παραμέτρους είναι ο διαχωρισμός της ηθικής για το περιβάλλον σε ρηχή και σε βαθιά οικολογία, όπως εισήχθη και εξετάζεται από τον Nash to 1973. Κατά την ρηχή οικολογία, υφίστανται ανθρωποκεντρικές θεωρήσεις, ο άνθρωπος θεωρείται διαχειριστής της φύσης και η αξία της προστασίας του περιβάλλοντος αξιώνεται ως εργαλειακή. Παράλληλα, κατά την βαθιά οικολογία, υφίστανται βιοκεντρικές θεωρήσεις, ο άνθρωπος θεωρείται ως μέρος της φύσης και η αξία της προστασίας του περιβάλλοντος αξιώνεται ως εγγενής (έμφυτη).
Στην πρώτη περίπτωση το περιβάλλον χρειάζεται να διατηρηθεί για το συμφέρον του ανθρώπου, ενώ στην δεύτερη επειδή αυτούσια χρειάζεται να διατηρηθεί, ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Για παράδειγμα, με την ρηχή προσέγγιση, πόρος σημαίνει πόρος για τους ανθρώπους, ενώ με βάση την βαθιά σημαίνει πόρος για τους ζωντανούς οργανισμούς. Ένα ακόμη απλούστερο παράδειγμα θα μπορούσε να είναι μερικά λουλούδια σε ένα πάρκο, που στην πρώτη περίπτωση προστατεύονται από μια περιγραφή με τα λεγόμενα «μην πατάτε να λουλούδια ώστε να τα θαυμάσουν και οι επόμενοι επισκέπτες» και στην δεύτερη περίπτωση με τα λεγόμενα «αφήστε τα λουλούδια να ζήσουν». Αυτές οι δύο προσεγγίσεις υφίστανται ταυτόχρονα στην τρέχουσα εποχή, περιπλέκοντας τα πράγματα.
Θεωρητικά γίνεται πλέον λόγος για την προστασία του περιβάλλοντος ως εγγενής αξία για διάφορους λόγους, όπως η γρήγορη ευαισθητοποίηση των πολιτών, ενώ στην πράξη αντιμετωπίζεται εργαλειακή καθώς εξαρτίζεται από τις δραστηριότητες και τα συμφέροντα του ανθρώπου. Για παράδειγμα, υπάρχει η ιδέα πως η ρύπανση πρέπει να σταματήσει για το καλό του περιβάλλοντος, όταν στην πράξη η ρύπανση περιορίζεται μέχρι να μην προκαλούνται σημαντικά προβλήματα στην οικονομική ανάπτυξη. Αυτή η σύγχυση, που στις περισσότερες περιπτώσεις δεν γίνεται καν αντιληπτή, προκαλεί ένα χάσμα μεταξύ των πολιτών και των φορέων διακυβέρνησης. Ένα χάσμα που παρεμποδίζει την λήψη αποφάσεων και την εφαρμογή του σχεδιασμού, χωρίς να έχει σημασία εν τέλη ποια προσέγγιση είναι κατάλληλη.
Σε τελική ανάλυση, πρέπει αρχικά οι άνθρωποι να συνειδητοποιήσουν ότι έχουν ηθικές υποχρεώσεις απέναντι στο περιβάλλον. Για να γίνει αυτό χρειάζεται ένας μετασχηματισμός της κοσμοθεώρησης των ανθρώπων προς μια κοινή κατεύθυνση. Αυτός ο μετασχηματισμός θα περιελάβανε αλλαγές σε επίπεδο προσωπικό ή κοινωνικό, που θα επηρέαζε ακολούθως τις ιδεολογικές δομές με βάση τις οποίες το περιβάλλον μας έχει διαμορφωθεί και διαμορφώνεται.
Οι νέοι ηθικοί κανόνες θα πρέπει να εκφραστούν νομικά με τους πολίτες να είναι προετοιμασμένοι για να τους εξετάσουν και ενστερνιστούν, καθώς η ιστορία έχει δείξει ότι κανένας νόμος ή διάταξη δεν εφαρμόζεται επιτυχώς χωρίς την συναίνεση των αποδεκτών. Η προετοιμασία των πολιτών συνεπάγεται εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση για περιβαλλοντικά ζητήματα, αλλά και ενημέρωση για τα δικαιώματα και τα καθήκοντά τους απέναντι στο περιβάλλον.
Εσείς τι περιβαλλοντική ηθική έχετε διαμορφώσει και ποια προσέγγιση θεωρείτε ως καταλληλότερη;