Το φαινομενικά αθώο φοινικέλαιο πρόσφατα αποδείχθηκε μια σημαντική πηγή διαμάχης μετά από μια Χριστουγεννιάτικη διαφήμιση από την αλυσίδα σούπερ μάρκετ Iceland, η οποία θεωρήθηκε υπερβολικά πολιτική από τις ρυθμιστικές αρχές. Η διαφήμιση, που δημιουργήθηκε αρχικά από τη Greenpeace, παρουσιάζει έναν ουρακοτάγκο που θρηνεί την απώλεια μιας δασικής έκτασης που έχει καταστραφεί για να δημιουργηθούν φυτείες φοινικέλαιου. Πολλοί επεσήμαναν ότι, παρά τον πολιτικό του χαρακτήρα, το σποτάκι απλώς παρουσίασε την καταστροφική πραγματικότητα της βιομηχανίας φοινικέλαιου και την επίδραση που έχει στη φύση. Η συζήτηση αυτή δεν είναι κάτι νέο για κάποιον που ακολουθεί τα παγκόσμια περιβαλλοντικά νέα ή τη δυσχερή πραγματικότητα για τους ουρακοτάγκους στην Ινδονησία. Εντούτοις, παρά τους καθιερωμένους δεσμούς με τη διαφθορά, τη δίωξη των ιθαγενών και την υφέρπουσα εξαφάνιση των ουρακοτάγκων, το φοινικέλαιο παραμένει βασικό συστατικό σε πολλά προϊόντα που καταναλώνουμε καθημερινά.
Τι είναι το φοινικέλαιο;
Το φοινικέλαιο είναι μια ποικιλία φυτικού ελαίου που εξάγεται από τα φρούτα και τους καρπούς του ελαιοφοίνικα. Αν και είναι εγγενή σε περιοχές της δυτικής Αφρικής, τα δέντρα καλλιεργούνται κυρίως σε τεράστιες φυτείες στην Ινδονησία και τη Μαλαισία, οι οποίες παράγουν το 86% της παγκόσμιας προσφοράς. Περίπου 66 εκατομμύρια τόνοι παράγονται κάθε χρόνο και, συμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, το φοινικέλαιο απαντάται σχεδόν στα μισά συσκευασμένα προϊόντα που πωλούνται στα σουπερμάρκετ του Ηνωμένου Βασιλείου.
Γιατί χρειαζόμαστε τόσο φοινικέλαιο;
Το φοινικέλαιο χρησιμοποιείται σε μια τεράστια ποικιλία προϊόντων, όπως σαμπουάν, κεριά, κραγιόν, ψωμί και σοκολάτα. Διαθέτει μια σειρά από χρήσιμες ιδιότητες που το καθιστούν εξαιρετικό στοιχείο καθαριστικών προϊόντων, ενώ χρησιμοποιείται και για να βελτιώσει την υφή διαφόρων τροφίμων. Επιπρόσθετα, αποτελέι ένα ιδιαίτερα χρήσιμο συστατικό στα καύσιμα, με το ήμισυ περίπου του φοινικέλαιου που εισάγεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση να χρησιμοποιείται για την παραγωγή βιοντίζελ. Ωστόσο, η ζήτηση αυτή είναι πιθανό να υποχωρήσει στα πλαίσια των τρεχόντων σχεδίων για τη σταδιακή κατάργησή του στα καύσιμα, έως το 2030.
Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι το φοινικέλαιο είναι φθηνό. Οι ελαιοφοίνικες είναι πολύ παραγωγικές καλλιέργειες που παράγουν μεγάλη ποσότητα ελαίου με σχετικά μικρό κόστος. Λόγω της τεράστιας παγκόσμιας ζήτησης, έχει καταστεί σημαντικό συστατικό στοιχείο στις οικονομίες της Νοτιοανατολικής Ασίας, με τις καλλιέργειες να απασχολούν εκατομμύρια ανθρώπους.
Πώς βλάπτεται το περιβάλλον;
Οι ελαιοφοίνικες αναπτύσσονται βέλτιστα σε τροπικές περιοχές, χαμηλού υψομέτρου, στις οποίες συναντώνται τροπικά δάση και βαλτώδεις εκτάσεις. Στους βιοτόπους αυτούς ζει μια σειρά από απειλούμενα με εξαφάνιση είδη, συμπεριλαμβανομένων των ουρακοτάγκων, των ρινόκερων και των τίγρεων. Η δημιουργία τεράστιων φυτειών σήμανε ότι αυτά τα πλούσια οικοσυστήματα έχουν αντικατασταθεί από μονοκαλλιέργειες-''πράσινες ερήμους'' όπου δεν μπορούν να ευδοκιμήσουν τα ιθαγενή ζώα και φυτά. Επιπλέον, η καύση των δασών για τη δημιουργία καλλιεργήσιμων εκτάσεων ρυπαίνει το περιβάλλον συμβάλλοντας σημαντικά στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.
Συνολικά, οι φυτείες ελαιοφοινίκων θεωρείται πλέον ότι καλύπτουν περισσότερα από 27 εκατομμύρια εκτάρια. Παρότι η ανάπτυξη φοινικέλαιου έχει προσφέρει μεγάλες οικονομικές ευκαιρίες σε κάποιους ντόπιους, έχει επίσης συνδεθεί με την εκδίωξη των αυτόχθονων ομάδων, καθώς τα εδάφη τους κατάσχονται και χρησιμοποιούνται από τους καλλιεργητές.
Γιατί οι ουρακοτάγκοι απειλούνται ιδιαίτερα;
Οι ουρακοτάγκοι ζουν στα υψηλότερα στρώματα των δέντρων των δασών και ο βιότοπός τους αποτελεί πρωταρχικό στόχο για επέκταση των καλλιεργειών ελαιοφοίνικα. Ο πληθυσμός τους στο Βόρνεο έχει μειωθεί κατά περίπου 50% μεταξύ 1999 και 2015 και αυτό συνδέεται άμεσα με το φοινικέλαιο. Η αποψίλωση των δασών έχει καταστρέψει έως και το 90% των κατοικιών ουρακοτάγκων, ενώ μερικές φορές τα ζώα θανατώνονται ενεργά από εκείνους που εμπλέκονται στη βιομηχανία. Η Greenpeace έχρισε πρόσφατα τον κολοσσό τροφίμων Mondelez υπεύθυνο για την καταστροφή 70.000 εκταρίων βιοτόπων αυτών των μεγάλων πιθήκων από το 2016 έως και σήμερα.
Τι μπορούμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε;
Επειδή το φοινικέλαιο είναι τόσο διαδεδομένο, μπορεί να είναι δύσκολο να αποφευχθεί. Οι εταιρείες τροφίμων κατανοούν ότι οι καταναλωτές μπορεί να προσπαθούν να αποφύγουν το φοινικέλαιο και συχνά του δίνουν διαφορετικά ονόματα στους καταλόγους συστατικών τους, όπως για παράδειγμα "φυτικό έλαιο" ή "φυτικό λίπος". Ωστόσο, είναι δυνατή η αγορά προϊόντων που παρασκευάζονται με φοινικέλαιο, τα οποία να θεωρούνται βιώσιμα. Η Στρογγυλή Τράπεζα για το Βιώσιμο Φοινικέλαιο πιστοποιεί ένα συγκεκριμένο φοινικέλαιο ως βιώσιμο αν η παραγωγή του θεωρείται κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνη. Οι καταναλωτές μπορούν να αναζητήσουν τη σχετική ετικέτα στα προϊόντα.
Επίσης, οι μη κυβερνητικές οργανώσεις έχουν πείσει πολλές από τις μεγαλύτερες εταιρείες να υπογράψουν τις παγκόσμιες δεσμεύσεις για την κατάργηση του «βρώμικου» φοινικέλαιου, παρ'όλα αυτά υπάρχει σημαντικός σκεπτικισμός σχετικά με την αποτελεσματικότητα των μέτρων αυτών. Οι επιχειρήσεις κατηγορούνται ότι ακολουθούν μόνο τις βασικότερες απαιτήσεις για βιωσιμότητα, γεγονός που σημαίνει ότι τα δάση εξακολουθούν να διατρέχουν κίνδυνο.
Εντέλει, οι καταναλωτές μπορούν να αστυνομεύσουν τις δικές τους αγορές, αλλά μπορούν επίσης να ασκήσουν πιέσεις στις εταιρίες, ώστε αυτές να στραφούν στην παραγωγή φοινικέλαιου που δεν θέτει σε κίνδυνο ορισμένα από τα πολυτιμότερα και πλουσιότερα οικοσυστήματα στη Γη.