του Ιωάννη Δέλη
Σε μια εποχή που το πρόβλημα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης έχει οξυνθεί και συνεχίζει να οξύνεται καθημερινώς, είναι σημαντικό να χρησιμοποιούνται συστήματα, αλλά και μηχανισμοί που θα μπορούν να ελέγξουν την ποιότητα του αέρα της ατμόσφαιρας. Ένας τέτοιος μηχανισμός, και μάλιστα έμβιος, είναι οι λειχήνες, οι οποίες μπορούν να προσφέρουν μια καλή εικόνα όχι μόνο για το ποσοστό της ατμοσφαιρικής ρύπανσης του αέρα, αλλά και για το είδος της ρύπανσης.
Γενικά, οι λειχήνες είναι έμβια όντα που μπορούν να ζήσουν οπουδήποτε για πάνω από 4000 χρόνια, προσφέροντας έτσι μια μόνιμη λύση στον εντοπισμό της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Μια λειχήνα στην ουσία αποτελείται από έναν μύκητα, ο οποίος απορροφά την υγρασία και εκκρίνει οξέα τα οποία την διατηρούν προσκολλημένη σε οποιοδήποτε είδος εδάφους βρίσκεται, και από τη φύκη, η οποία πραγματοποιεί την φωτοσύνθεση, τροφοδοτώντας με υδατάνθρακες τον μύκητα. Αυτά τα έμβια όντα, αποτελούν καλούς ανιχνευτές της ρύπανσης στην ατμόσφαιρα διότι απορροφούν αέρα, ως πηγή θρεπτικών ουσιών, και αποθηκεύουν οτιδήποτε περιέχει ο όγκος του αέρα αυτού, είτε το χρειάζονται είτε όχι. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τα ανύπαρκτα φυσικά μέσα άμυνας κατά του περιβάλλοντος, τα καθιστούν σαν «σφουγγάρια» της ατμόσφαιρας καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής τους.
Η ευπάθεια διαφόρων ειδών λειχήνων σε συγκεκριμένα ρυπογόνα στοιχεία και η αντίδρασή τους σε αυτά μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως δείκτης για την ανίχνευση των επιπέδων ρύπανσης του αέρα, αλλά και για την εξακρίβωση των πηγών της. Παραδείγματα αντιδράσεων που μπορεί να προκληθούν είναι η αλλαγή χρώματος, η ευδοκίμηση ή και η εξαφάνιση στην συγκεκριμένη περιοχή.
Διοξείδιο του Θείου
Η χρήση των λειχήνων για τον εντοπισμό του διοξειδίου του θείου στην ατμόσφαιρα ξεκίνησε κατά τον 20ο αιώνα στον Καναδά, για τον υπολογισμό της ρύπανσης που δημιουργούσαν οι εγκαταστάσεις καύσης άνθρακα στο Thunder Bay. Όπως είναι γνωστό, το διοξείδιο του θείου απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα ως το κύριο προϊόν καύσης ενώσεων που περιέχουν θείο, όπως είναι η καύση ορυκτών καυσίμων , η έκρηξη των ηφαιστείων και η λειτουργία ορισμένων βιομηχανιών. Υπάρχουν πολλά είδη λειχήνων που μπορούν να λειτουργήσουν ως δείκτες για τον εντοπισμό της συγκεκριμένης μόλυνσης. Ενδεικτικά, η κίτρινη λειχήνα Evernia αρρωσταίνει ή/και πεθαίνει, ανάλογα με το ποσό του διοξειδίου του θείου που έχει απορροφήσει, όπως επίσης και η λειχήνα Usnea.
Οξείδια του Αζώτου
Το άζωτο, αν και βρίσκεται κατά ένα ποσοστό μέσα στην αέρα που αναπνέουμε, όταν θερμανθεί και ενωθεί με το οξυγόνο, μετατρέπεται σε οξείδιο του αζώτου, αέριο επικίνδυνο τόσο για την υγεία του άνθρωπου, όσο και για το περιβάλλον σαν σύνολο. Είναι γεγονός ότι τα επίπεδα του συγκεκριμένου αερίου έχουν αυξηθεί επικίνδυνα τα τελευταία χρόνια, μιας και εκπέμπεται κατά τη λειτουργία των οχημάτων, κάνοντας τις μεθόδους εντοπισμού και υπολογισμού της ποσότητάς του πολύ χρήσιμες. Αξιομνημόνευτες λειχήνες που χρησιμοποιούνται για τον εντοπισμό του είναι οι Parmella και η Flavoparmella, οι οποίες αλλάζουν χρώμα ή και εξαφανίζονται από την περιοχή σε μεγάλες ποσότητές του. Αντιθέτως, οι Leafy Xanthoria και Cuchion Xanthorpia ευδοκιμούν από τα οξείδια αυτά, για αυτό και εμφανίζονται πολύ συχνά στις στέγες των σπιτιών σε περιοχές με σημαντική ρύπανση. Η λειχήνα Lobaria oregana δεν βοήθα απλά στον εντοπισμό των οξειδίων του αζώτου, αλλά και στην καταπολέμηση του, απορροφώντας το.
Δεδομένων των παραπάνω ιδιοτήτων και αντιδράσεων ορισμένων λειχήνων σε αέρια που ρυπαίνουν την ατμόσφαιρα, επιστήμονες έχουν ήδη αρχίσει την μελέτη επιστράτευσής τους για την αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων. Ειδικότερα, έρευνες που διεξήχθησαν από το Ινστιτούτο Φυσικής και Τεχνολογίας της Μόσχας (MIPT) έδειξαν πως η ανάλυση της σύνθεσης των λειχήνων για την αξιολόγηση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα μπορεί να αντικαταστήσει τους συμβατικούς σταθμούς παρακολούθησης, που δεν είναι συχνοί σε πολλές πόλεις. Η ανάλυση αυτή μπορεί να αποκαλύψει την περιεκτικότητα που έχουν τα συγκεκριμένα έμβια όντα σε σίδηρο, χαλκό και μαγγάνιο, μέταλλα που η υψηλή συγκέντρωσή τους στις λειχήνες μαρτυρά το πρόβλημα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Μάλιστα, με περαιτέρω χημικές αναλύσεις, μπορεί να υπολογιστεί και το ύψος της ρύπανσης σε κάθε περιοχή.
Συμπερασματικά, οι λειχήνες μπορούν να αποτελέσουν σημαντικό «σύμμαχο», όχι μόνο στον εντοπισμό των περιοχών που πλήττονται από ψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, αλλά και μερικές φορές στην αντιμετώπιση του φαινομένου, λόγω των ιδιοτήτων τους αλλά και της ανθεκτικότητάς τους. Μπορεί σε πρώτη φάση να αξιοποιούνται μόνο οι φυσικές αντιδράσεις τους στα αέρια που αναφέρθηκαν, ωστόσο έχει αρχίσει να δημιουργείται η προοπτική οργάνωσης και εκμετάλλευσής τους για την αντικατάσταση ή την συμπλήρωση των σταθμών παρακολούθησης του αέρα, ώστε να ξεκινήσει η αφύπνιση για την σοβαρότητα του φαινομένου, μιας και στην συγκεκριμένη περίπτωση, η καλύτερη λύση είναι η πρόληψη.