Ο καταξιωμένος διεθνολόγος και Εκτελεστικός Διευθυντής του ΙΔΙΣ (Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων), Κωνσταντίνος Φίλης, σε μια εκτενή συνέντευξη η οποία αναπτύχθηκε γύρω από τα ενεργειακά θέματα στη χάραξη της γεωπολιτικής, μίλησε στον Κωνσταντίνο Φραγκίσκο Ψυλλάκη και τον Νίκο Γκολιόπουλο. H συνέντευξη περιλαμβάνει την πάντα ψύχραιμη ανάλυσή του για τη δύσκολη επόμενη μέρα της οικονομίας, τις ενεργειακές φιλοδοξίες της Τουρκίας, τα σενάρια συνεκμετάλλευσης στο Αιγαίο, την ενεργειακή ασφάλεια της Ελλάδας, τις αποκλίσεις μεταξύ των κρατικών συμφερόντων και διεθνών συμφωνιών για την ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής, τον ρόλο της ΕΕ στη χάραξη των εθνικών σχεδίων για την ενέργεια και την κλιματική αλλαγή και αρκετά άλλα θέματα.
Υπάρχει μεγάλη ανησυχία καθώς ξεκινάει η άρση μέτρων περιορισμού για τον κορωνοϊό, για την πορεία της οικονομίας. Υπάρχει μια αισιοδοξία που έχει εκφραστεί από κυβερνητικά στελέχη κυρίως, ότι οι χώρες που πλήττονται λιγότερο από την πανδημία, είναι και οι χώρες που έχουν τις λιγότερες οικονομικές επιπτώσεις. Πιστεύετε ότι η πανδημία μπορεί να αλλάξει τις ισορροπίες της παγκόσμιας οικονομίας και με ποιον τρόπο;
Πρώτον να πω ότι πράγματι, ως προς το υγειονομικό κομμάτι, πάρθηκαν έγκαιρα μέτρα και φαίνεται να βγάζουμε το κεφάλι μας από το νερό, βέβαια η μετάβαση στην κανονικότητα θα είναι σταδιακή. Πρέπει να πιστώσουμε στην Ελληνική κυβέρνηση και στους πολίτες ότι τήρησαν στην πλειονότητά τους σχεδόν απαρέγκλιτα, όλα τα μέτρα τα οποία επέβαλε η Ελληνική πολιτεία και γι’ αυτό το λόγο φαίνεται ότι είμαστε σε καλύτερη κατάσταση από πάρα πολλές άλλες Ευρωπαϊκές χώρες.
Βέβαια, όταν μιλάμε για έναν Χ αριθμό νεκρών, επειδή οι άνθρωποι δεν είναι νούμερα, αλλά ο κάθε άνθρωπος έχει τη δική του ιστορία, την δική του οικογένειά, ασφαλώς δεν μπορεί κανείς να χαίρεται για το γεγονός ότι έχουμε μέχρι σήμερα 150 νεκρούς ενώ άλλες Ευρωπαϊκές χώρες έχουν κάποιες χιλιάδες. Γιατί όλοι είναι άνθρωποι και γιατί ζούμε σε ένα παγκόσμιο χωριό και η ζωή ενός Ιταλού, ενός Ισπανού, ή ενός Τούρκου δεν έχει μικρότερη αξία απ’ ότι ενός συμπολίτη μας.
Πράγματι, μέχρι τώρα τα έχουμε πάει καλά στο οριζόντιο κομμάτι των μέτρων, από εδώ και πέρα όμως υπάρχουν δυσκολίες γιατί θα πάμε σε μια καθετοποιημένη μορφή μέτρων που πρέπει να λάβει η κυβέρνηση και αυτή είναι μια πάρα πολύ απαιτητική άσκηση, που γίνεται ακόμα δυσκολότερη δεδομένων των συνθηκών που επικρατούν στη χώρα. Δεν θα ήθελα να δώσω μια εικόνα μαύρη ή απαισιόδοξη για την επόμενη ημέρα, αλλά ακόμα κι αν ισχύει αυτό που είπατε, δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι η Ελλάδα βγήκε πριν περίπου ενάμιση χρόνο από μία δεκαετία μνημονίων, τα οποία είχαν αρνητικό αντίκτυπο, όχι μόνο στο ΑΕΠ, στα εισοδήματα, τα ποσοστά ανεργίας, στον τρόπο λειτουργίας των επιχειρήσεων, τις εργασιακές σχέσεις. Οι συνέπειες ήταν πολυεπίπεδες, και πάνω που βγήκαμε από την κρίση και υπήρχε η προσδοκία ότι θα μπορούσαμε από τον Αύγουστο του 2018 να πάρουμε μια πορεία κανονικότητας, έρχεται η κρίση της πανδημίας να μας χτυπήσει.
Ασφαλώς, επειδή είμαστε μια οικονομία που βασιζόμαστε κατά περίπου 1/3 του ΑΕΠ στον τουρισμό, στις υπηρεσίες κατ’ επέκταση και δεν έχουμε μια ισχυρή παραγωγική βάση την οποία μπορούμε να επανεκκινήσουμε την επομένη της κρίσης και επειδή ο δικός μας τουρισμός, σε αντίθεση με άλλες χώρες εξαρτάται κατά περίπου 90% από τους ξένους και όχι από τον εγχώριο τουρισμό, ενώ στην Ισπανία, την Ιταλία είναι περίπου 50-50 αντιλαμβανόμαστε ότι γίνεται ακόμα πιο δύσκολο το εγχείρημα για την κυβέρνηση για να μπορέσει έγκαιρα η χώρα να βγει από αυτό το τέλμα και να πούμε ότι η πανδημία δεν έχει ισχυρό αρνητικό αντίκτυπο στην εθνική οικονομία. Η εκτίμηση μετριοπαθών οικονομολόγων σε σχέση με την πορεία της Ελληνικής οικονομίας, είναι ότι πολύ δύσκολα θα αποφύγουμε την επιστροφή στην προ 2-3 ετών κατάσταση σε σχέση με την οικονομία.
Πρέπει επίσης να πω, ότι μου έκανε θετική εντύπωση ο τρόπος που η γραφειοκρατία του δημοσίου προσαρμόστηκε στην ψηφιακή εποχή. Επίσης έκανε θετική εντύπωση σε όλους μας, πως το δημόσιο σύστημα υγείας ανταπεξήλθε αυτής της κατάστασης, ακόμη κι αν καταφέραμε να κρατήσουμε τα κρούσματα σε μικρό αριθμό, είναι αξιοπρόσεκτος ο τρόπος που το ΕΣΥ χειρίστηκε την κατάσταση αυτή και οφείλουμε συγχαρητήρια σε όλους αυτούς τους ανθρώπους και να μην τους ξεχάσουμε την επομένη της πανδημίας.
Πέραν αυτού, θεωρώ ότι ως προς το οικονομικό, η κατάσταση θα είναι πολύ δύσκολη. Δεν μπορούμε να αλλάξουμε το παραγωγικό μας μοντέλο, δεν μπορούμε ξαφνικά να γίνουμε μια βιομηχανική ή εξαγωγική χώρα. Θα παραμείνει ο τουρισμός και οι υπηρεσίες η πιο προσοδοφόρα πηγή για την εθνική οικονομία. Θα υπάρξει απ’ ότι φαίνεται διεύρυνση των ανισοτήτων και μια περαιτέρω φτωχοποίηση κάποιων στρωμάτων γιατί αυτή η κρίση έχει έρθει για να μείνει. Ακόμα και στο καλό σενάριο, ότι δηλαδή βρίσκεται πολύ γρήγορα το φάρμακο και τέλος του 2020 ή αρχές του 2021 το εμβόλιο, για να γίνει το ριμπάουντ στην οικονομία θα χρειαστούμε αρκετό καιρό. Το 2020 φαίνεται ότι θα είναι μια σχεδόν χαμένη χρονιά με μια δραστική πτώση του ΑΕΠ. Ειλικρινά ελπίζω να κάνω λάθος και να μην είναι έτσι, το 2021, θα πρέπει να υπάρξουν θεαματικές ανατροπές για να μπορέσει η κατάσταση να αντιμετωπιστεί και να επιστρέψουμε εκεί που ήμασταν τον περασμένο Φεβρουάριο.
Όσον αφορά τα ΕλληνοΤουρκικά ένα από τα κύρια ζητήματα είναι η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων στο Αιγαίο. Κατά πόσο μπορεί η Ελλάδα να αντισταθεί στις πιέσεις που μπορεί να δεχτεί (ή δέχεται ήδη) από τις ισχυρές δυνάμεις για συνεκμετάλλευση; Είδαμε επίσης πως η Exxon Mobil αποχώρησε από τεμάχιο της Κύπρου και το Τουρκίκο Γεωτρύπανο Γιαβουζ είναι ήδη συνοδευόμενο φρεγάτας εντός Κυπριακής ΑΟΖ κάνοντας γεώτρηση, συνδέονται αυτά τα δύο γεγονότα; Που θεωρείτε ότι οδηγούμαστε για Ελλάδα και Κύπρο όσον αφορά αυτό το θέμα;
Ξεκινώ από το τελευταίο, το Γιαβούζ, δηλαδή το Τουρκικό πλωτό γεωτρύπανο, αυτή τη στιγμή δεν έχει λόγο ύπαρξης στην Κυπριακή ΑΟΖ.
Η Exxon Mobil, ένας ενεργειακός κολοσσός δηλαδή, ανέστειλλε για ένα χρονικό διάστημα τις εργασίες της στην Κυπριακή ΑΟΖ, πιθανότατα αυτό θα γίνει και από την TOTAL και την ENI. Αυτό συμβαίνει γιατί η ζήτηση πετρελαίου είναι πολύ χαμηλή σε σχέση με την προσφορά, έτσι και οι τιμές του αυτή τη στιγμή είναι πολύ χαμηλές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι εταιρείες ενέργειας να είναι υποχρεωμένες να εξορθολογήσουν τις επενδύσεις και τις δαπάνες τους και να κοιτάξουν να επενδύσουν σε πιο αποδοτικά σημεία, εκεί που η απόσβεση είναι πιο γρήγορή. Η Ανατολική Μεσόγειος δεν ανήκει σε αυτά τα σημεία, δεν είναι ένα ενεργειακό Ελντοράντο, όπου το κόστος εξόρυξης είναι χαμηλό, έχει επίσης αρκετές τεχνικές δυσκολίες πέρα από τα πολιτικά ζητήματα άρα και αυξημένο κόστος εξόρυξης.
Όταν λοιπόν, η Exxon Mobil και η TOTAL με αυτή την οικονομική επιφάνεια, διεθνή εμβέλεια και κυρίως με αυτή την τεχνογνωσία, προβαίνουν σε αναστολή των δραστηριοτήτων τους, δεν μπορεί η Τουρκία, η οποία έχει πολύ μικρότερη οικονομική επιφάνεια και πολύ μικρότερη έως καθόλου τεχνογνωσία, να τις αντικαταστήσει. Οι τιμές του πετρελαίου αποτρέπουν οποιαδήποτε εταιρεία θέλει να προβεί σε τέτοιες κινήσεις. Δεν πρέπει να πιστεύουμε ότι το Γιαβούζ βρίσκεται στην Κυπριακή ΑΟΖ για να διεξάγει ερευνητικές γεωτρήσεις και πως αν βρει φυσικό αέριο υποτίθεται ότι θα το αξιοποιήσει.
Όλο αυτό είναι ένα επικοινωνιακό παιχνίδι με πολιτικά χαρακτηριστικά και σχετίζεται με την πρόθεση της Άγκυρας να στείλει ένα μήνυμα προς Ελλάδα, Κύπρο, τις εταιρείες ενέργειας, την ΕΕ, τις ΗΠΑ κοκ., ότι εγώ είμαι εδώ για να μείνω. Και ότι εγώ παραβιάζω συστηματικά την Κυπριακή ΑΟΖ και εσείς είστε ανίκανοι ή απρόθυμοι να με «κουνήσετε» από την περιοχή που παραβιάζω κατάφορα. Τώρα ως προς τα Ελληνοτουρκικά, η αίσθηση η δική μου και η πληροφόρηση είναι ότι το Αιγαίο δεν είναι μια πηγή ενέργειας που να είναι αξιοπρόσεκτη. Φαίνεται ότι το μεγαλύτερο κομμάτι των όποιων πεδίων έχουν ενδιαφέρον, δεν βρίσκεται στην περιοχή του Αιγαίου, αλλά της Ανατολικής Μεσογείου, ενδεχομένως και νοτίως της Κρήτης. Πράγματι υπάρχουν φωνές, και μέσα στην Ελλάδα και εκτός Ελλάδος, να να εξετάσουμε το σενάριο, κάποια στιγμή στο μέλλον, συνεκμετάλλευσης με την Τουρκία, εκεί που μπορεί να υπάρχουν κοιτάσματα ενέργειας. Αλλά για να γίνει κάτι τέτοιο, πέραν του ότι αυτή τη στιγμή δεν συντρέχουν οι προϋποθέσεις γιατί με την Τουρκία είμαστε σε μία αποκλίνουσα κατάσταση, υπάρχει και μία άλλη βασική προϋπόθεση, να έχουν οριοθετηθεί οι θαλάσσιες ζώνες. Δεν νομίζω ότι κανείς, από όλους αυτούς, εκτός αν είναι αιθεροβάμων, μπορεί να πιστεύει ότι χωρίς να έχουμε ορίσει υφαλοκρηπίδα κατά κύριο λόγο, αιγιαλίτιδα ζώνη και αποκλειστική οικονομική ζώνη θα πάμε να συνεκμεταλλευτούμε κάτι με την Τουρκία, ενώ δεν θα ξέρουμε τι ανήκει σε ποιον. Αυτές οι απόψεις, εφόσον δεν έχουν ως προϋπόθεση τον καθορισμό των θαλάσσιων ζωνών και είναι απλώς “Άντε παιδιά βρείτε τα, για να συνεκμεταλλευτείτε, για να έχουμε και εμείς ήσυχο το κεφάλι μας” είναι απόψεις, οι οποίες είναι εξαιρετικά επικίνδυνες.
Η πολιτική της Τουρκίας στην ενέργεια, περιστρέφεται γύρω από το δίπολο της ενεργειακής ανεξαρτησίας και της διατήρησης του ρόλου του διαμετακομιστικού κόμβου στο περιφερειακό ενεργειακό εμπόριο. Ωστόσο, είναι σε μεγάλο ποσοστό (μάλλον άνω του 52%) εξαρτημένη ενεργειακά από την Ρωσία και βλέπει τα τελευταία χρόνια, συνεχώς να αυξάνεται ο ρόλος της Ελλάδας ως ενεργειακός κόμβος. Θεωρείτε ότι σε συνδυασμό με την δυσμενή οικονομική της κατάσταση, η Τουρκία μπορεί να περάσει στον ενεργειακό μετασχηματισμό (με το σχέδιο για αύξηση ΑΠΕ και ενεργειακής αυτονομίας) που επιθυμεί;
Είναι ένα στοίχημα για την Τουρκία η ενεργειακή της αυτοτέλεια. Αυτή τη στιγμή η Τουρκία εισάγει έως και 98% της ενέργειας που καταναλώνει, μιλάω και για πετρέλαιο και για φυσικό αέριο. Το πρόβλημα της Τουρκίας είναι ότι δεν έχει, για την ώρα, δικές τις πηγές και είναι ένας από τους λόγους που θα ήθελε «να βάλει χέρι» στις πηγές που βρίσκονται στην κυπριακή αποκλειστική οικονομική ζώνη, μέσω των Τουρκοκυπρίων.
Το πρόβλημα για την Τουρκία είναι ότι οι τεράστιες εισαγωγές στην ενέργεια αυξάνουν και το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών. Μιλάμε για πολύ μεγάλο όγκο εισαγωγών & εξαγωγών με περισσότερες τις εισαγωγές. Νομίζω το 2019 οι εξαγωγές της ήταν 175 δισεκατομμύρια δολάρια, πολύ μεγάλο ποσό, αλλά οι εισαγωγές της αντίστοιχα 225 δισεκατομμύρια δολάρια και ένα μεγάλο μέρος αυτών οφείλεται στην ενέργεια. Άρα είναι λογικό μία χώρα που θεωρεί τον εαυτό της ως περιφερειακή υπερδύναμη να θέλει να έχει και μία αυτοτελή ενέργεια και για να μην εξαρτάται από τρίτες χώρες.
Βέβαια θα πει κανείς «μα πως αυτό συνδέεται με την συνεργασία που έχει με τη Ρωσία;» επί παραδείγματι, η συνεργασία που έχει με τη Ρωσία πράγματι στον τομέα της ενέργειας είναι αξιοσημείωτη, δηλαδή σχεδόν το 52% του φυσικού αερίου που καταναλώνει η Τουρκία, προέρχεται από τη Ρωσία, ένα μέρος του πετρελαίου επίσης προέρχεται από τη Ρωσία και υπάρχει και μία συνεργασία στο κομμάτι της πυρηνικής ενέργειας, που κι αυτό θα πρέπει να επισημανθεί. Η Τουρκία ιδανικά θα ήθελε να είναι όσο το δυνατόν πιο αυτάρκης ενεργειακά, μόνο που αυτό δεν φαίνεται ότι μπορεί να το επιτύχει. Προσπαθεί να το κάνει με την πυρηνική ενέργεια, αλλά ήδη από τη δεκαετία του 90 υπάρχει συζήτηση για την πυρηνική ενέργεια είμαστε στο 2020 και ακόμη δεν έχει καταφέρει να ανοίξει έστω και ένα εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας. Προσπαθεί να το κάνει όπως είπα, βάζοντας χέρι σε πηγές, οι οποίες θα μπορούσαν να καλύψουν μέρος των αναγκών της, όπως είναι στην Ανατολική Μεσόγειο, φαίνεται η ίδια να μην έχει στην δική της περιοχή κάτι αξιοπρόσεκτο ενεργειακά και αυτό το οποίο θέλει εξίσου να κάνει, είναι όπως ορθά αναφέρατε στο ερώτημά σας, να μετεξελιχθεί σε ενεργειακό κόμβο.
Η Τουρκία δεν μπορεί να νοείται ως διαμετακομιστικός κόμβος του φυσικού αερίου της ανατολικής Μεσογείου όσο δεν είναι αυτάρκης και όσο το Ιράν βρίσκεται εκτός παιχνιδιού, που σημαίνει ότι δεν μπορεί να μεταφέρει Ιρανικό φυσικό αέριο στην Ευρωπαϊκή αγορά μέσω της επικράτειας της. Αυτός είναι και ένας επιπλέον λόγος που η Τουρκία θέλει να είναι μέσα στις εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο. Ουσιαστικά αυτό που της έχει απομείνει είναι το Ρωσικό φυσικό αέριο και το Αζέρικο (Aζερμπαιτζάν) φυσικό αέριο. Δεν έχει δηλαδή κάτι άλλο αυτή τη στιγμή η Τουρκία για να αναπτύξει το ρόλο του διαμετακομιστικού κόμβου, όπως πάρα πολύ θα ήθελε να κάνει.
Το τελευταίο που θέλω να επισημάνω, είναι ότι η Τουρκία δείχνει ενδιαφέρον το τελευταίο χρονικό διάστημα για το LNG, το υγροποιημένο φυσικό αέριο. Έχει άλλωστε, μία άριστη συνεργασία με το Κατάρ και πιστεύω ότι θέλει να πάρει και την τεχνογνωσία του Κατάρ, αλλά και μέρος του υγροποιημένου φυσικού αερίου του, για να καταστεί μία σημαντική χώρα ως κρίκος διαμετακόμισης, τουλάχιστον στο κομμάτι του LNG.
Βέβαια το LNG μεταφέρεται με πλοία, αλλά μπορεί το LNG να επαναεριοποιείται και να μπαίνει κατόπιν σε αγωγούς. Είναι μία δύσκολη εξίσωση η ενεργειακή για την Τουρκία, είναι όμως ένας από τους βασικούς στόχους-προτεραιότητες της τουρκικής ηγεσίας. Για την ώρα δεν φαίνεται να αποδίδει καρπούς, αλλά να περιμένουμε να δούμε πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα τα επόμενα 2-3 χρόνια. Τι θα γίνει δηλαδή, με την οικονομία, διότι η Τουρκική οικονομία αυτή τη στιγμή είναι σε πολύ δύσκολη κατάσταση και φαντάζομαι ότι θα είναι δύσκολο να υποστηριχθεί ας πούμε το πυρηνικό εργοστάσιο στο Ακουγιού, το οποίο έχει μία αξία που μπορεί να φτάνει αν όχι να υπερβαίνει τα 20 δισεκατομμύρια δολάρια.
H ενεργειακή εξάρτηση της Ελλάδας σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο βρίσκεται στο 73% με βάση στοιχεία του 2019. Και ένα μεγάλο ποσοστό του φυσικού Αερίου που προμηθευόμαστε από την Ρωσία περνά από αγωγόυς μέσω Τουρκίας , πιστεύετε μπορεί να υπάρξει θέμα ενεργειακής ασφάλειας καθώς προχωρά η απολιγνιτοποίηση και με δεδομένη την ένταση που συνεχώς επανέρχεται στα ΕλληνοΤουρκικά; Θα έπρεπε να επιλέξουμε νέες οδούς ενδεχομένως με LNG μέχρι την δημιουργία του East Med;
Καταρχάς να σας πω κάτι το οποίο, φαντάζομαι θα το έχετε ακούσει, υπάρχουν αρκετά σχέδια στον χώρο της ενέργειας, επί χάρτου, τα οποία έμειναν για πάντα επί χάρτου. Δηλαδή δεν υλοποιήθηκαν. Αυτό ξεκινώντας από την επισήμανση σας για τον East Med που είναι πράγματι ένα πάρα πολύ φιλόδοξο σχέδιο, το οποίο πολύ θα θέλαμε, για εθνικούς λόγους να το δούμε να υλοποιείται, αλλά κρατάμε μικρό καλάθι, πολύ περισσότερο τώρα με την ενεργειακή κρίση, ελπίζοντας ότι η ενεργειακή κρίση αυτή, γρήγορα θα περάσει.
Βέβαια να πω εδώ, ότι για την ολοκλήρωση του East Med αναγκαία συνθήκη είναι η συμμετοχή της Ιταλίας, η οποία αυτή τη στιγμή δεν είναι διασφαλισμένη.
Ως προς εμάς, εμείς είμαστε μία μικρή αγορά, έχουμε μικρές ανάγκες και αυτό κάποιες φορές είναι και καλό. Το αρνητικό στην περίπτωση της Ελλάδας, όπως και συνολικά της νοτιοανατολικής Ευρώπης είναι ότι δεν υπάρχει ακόμη και σήμερα καμία διασύνδεση της αγοράς αυτής, με τις ώριμες αγορές της κεντρικής Ευρώπης. Δεν υπάρχει διασύνδεση φυσική και όπως καταλαβαίνετε αυτό δημιουργεί ένα τιμολογιακό πρόβλημα διότι δεν είμαστε ανταγωνιστικοί τιμολογιακά. Άλλο πράγμα είναι η Γερμανία, η Ολλανδία και άλλο πράγμα είναι η Ελλάδα, η Βουλγαρία κοκ.
Όμως αυτό δημιουργεί δημιουργεί και ευκαιρίες και η αλήθεια είναι ότι τα τελευταία αρκετά χρόνια, η Ελλάδα έχει ακολουθήσει μία συνεπή ενεργειακή στρατηγική, η οποία δεν άλλαξε με την αλλαγή των κυβερνήσεων, όπως συνέβαινε σε παρελθούσες δεκαετίες. Και αυτό είναι πάρα πολύ θετικό, αυτή τη στιγμή η Ελλάδα έχει τα εξής: έχει τον διΑνδριατικό αγωγό τον TAP, ο οποίος έχει πλέον ολοκληρωθεί και αναμένεται τους επόμενους μήνες να δούμε και το πρώτο φυσικό αέριο να ρέει στον αγωγό αυτόν, ο οποίος συνδέει το Αζερμπαϊτζάν με την Ιταλία και βέβαια στον οποίο συμμετέχει η Ελλάδα. Η Ελλάδα επίσης έχει προχωρήσει αρκετά με τον κάθετο άξονα, τον IGB τον αγωγό δηλαδή Ελλάδας-Βουλγαρίας και πιστεύω ότι μέσα στο 2021 θα έχει ολοκληρωθεί η κατασκευή γιατί είναι ένα μικρό σχέδιο και βέβαια αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να συνδεθούμε στο μέλλον, όχι μόνο με τη Βουλγαρία, αλλά και με ένα μεγάλο κομμάτι της Ανατολικής Ευρώπης φτάνοντας ακόμα και μέχρι τις βαλτικές μέσω των διασυνδέσεων που προϋπάρχουν σε αυτές τις χώρες.
Επίσης, μιας και αναφερθήκατε -ορθότατα κατ’εμέ- στο LNG, γιατί το LNG τον τελευταίο περίπου ενάμιση χρόνο έχει το θετικό ότι είναι φθηνότερο, ακόμα και από το αέριο που περνάει μέσα από τους σωλήνες. Θα δούμε πόσο θα κρατήσει αυτή η τάση πάντως είναι πολύ θετικό αυτό. Η εκτίμηση των ειδικών και ειδικότερων εμού είναι ότι από το 2020 μέχρι το 2050, αν το 2050 έχουμε περάσει πλέον σε μία απολιγνiτοποίηση και στην πράσινη ενέργεια, το μεταβατικό καύσιμο είναι το φυσικό αέριο, το οποίο είναι καθαρότερο βέβαια και του λιγνίτη και του πετρελαίου. Άρα ναι, το φυσικό αέριο φαίνεται ότι θα έχει μία χρυσή 30ετία μέχρι το 2050.
Το LNG είναι σημαντικό γιατί εμείς έχουμε τη Ρεβυθούσα και μάλιστα η Ρεβυθούσα βοήθησε την Ελλάδα σε περιόδους κρίσης, κυρίως όταν είχαν ξεσπάσει δύο κρίσεις μεταξύ Ρωσίας-Ουκρανίας να προμηθεύει την περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Όμως έχουμε και την προοπτική δημιουργίας ενός FLNG δηλαδή ενός πλωτού τερματικού LNG, στην Αλεξανδρούπολη, το οποίο μπορεί να υποδεχτεί ποσότητες και από την Ανατολική Μεσόγειο αλλά μπορεί να υποδεχτεί ποσότητες ακόμα και από την Αμερική. Ξέρετε ότι λόγω της σχιστολιθικής επανάστασης σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο, οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι πλέον από τους πρώτους παραγωγούς πετρελαίου και φυσικού αερίου παγκοσμίως, άρα λοιπόν θα μπορούσαμε να υποδεχτούμε από οπουδήποτε ποσότητες υγροποιημένου φυσικού αερίου στην Αλεξανδρούπολη, είναι πολύ σημαντική η εξέλιξη αυτή. Γιατί αν συνδέσει κανείς την Αλεξανδρούπολη με τον IGB δηλαδή με τον αγωγό που συνδέει την Ελλάδα με τη Βουλγαρία, καταλαβαίνει ότι δημιουργούνται καλές προοπτικές.
Βέβαια στο μέλλον θα μπορούσε ενδεχομένως κάνεις να προσδοκά, κρατάω μικρό καλάθι αλλά πάντως υπάρχει μία προσδοκία, ότι θα έχουμε και εμείς ίδιες πηγές ενέργειας. Άρα ο βαθμός εξάρτησης μας θα περιοριστεί ακόμη περισσότερο. Όλα αυτά όμως είναι υπό αίρεση, διότι έχουν να κάνουν και με οικονομίες κλίμακος, έχουν να κάνουν και με το πως οι εταιρείες θα κινηθούν, αν η αγορά ενέργειας έχει ανάγκες και τι ανάγκες έχει, γιατί δεν είναι η πολιτική ή η γεωπολιτική που ορίζει την υλοποίηση ενός σχεδίου ή όχι αλλά είναι οι ανάγκες της αγοράς. Είμαστε μία χώρα η οποία έχει συγκριτικά πλεονεκτήματα σε σχέση με τις ΑΠΕ, πρέπει να δώσουμε έμφαση. Έχουν κάποια θέματα οι ΑΠΕ αυτή τη στιγμή, σε σχέση με το κόστος και κυρίως σε σχέση με την αποθήκευση. Επειδή όμως οι τεχνολογίες εξελίσσονται, εφόσον διευθετηθούν αυτά τα ζητήματα, ασφαλώς σε αυτή την κατάσταση της γέφυρας προς τις ΑΠΕ νομίζω ότι η Ελλάδα έχει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα, προφανές, το καταλαβαίνουμε όλοι λόγω και των κλιματολογικών συνθηκών το οποίο πρέπει να το αξιοποιήσει στο έπακρο.
Δηλαδή θεωρείτε ότι δεν μπορεί η Τουρκία να κλείσει την στρόφιγγα κάποια στιγμή και να έχουμε πρόβλημα ενεργειακής ασφάλειας;
Όχι, θεωρώ ότι σήμερα δεν είναι πιθανό να γίνει κάτι τέτοιο. Άλλωστε δεν μιλάμε για Τουρκικό αέριο, με εξαίρεση κάποια μικρή ποσότητα που προέρχεται από την Τουρκία, είναι κατά κύριο λόγο Αζέρικο το οποίο όμως η Τουρκία το αγοράζει και το μεταπωλεί η ίδια, αλλά είναι μικρές ποσότητες. Όλες οι υπόλοιπες ποσότητες που περνούν από Τουρκική επικράτεια και έρχονται στην Ελλάδα, αφορούν τρίτες χώρες. Άρα δεν είναι εύκολο για την Τουρκία να κλείσει τη στρόφιγγα, ακόμα και αν υποθέσουμε ότι θα έκανε κάτι τέτοιο σε ένα ακραίο σενάριο θα μπορούσαμε να το αντιμετωπίσουμε αυτό σχετικά εύκολα ακριβώς επειδή οι ανάγκες μας δεν είναι πολύ μεγάλες. Δεν έχουμε βαριά βιομηχανία ώστε να χρειαζόμαστε φυσικό αέριο ή πετρέλαιο για να την κινήσουμε, και η Τουρκία δεν θα είχε τίποτα να κερδίσει παρά μόνο να εκτεθεί ανεπανόρθωτα.
Τα τελευταία χρόνια σε επίπεδο ΕΕ αλλά και σε επίπεδο ευρύτερων διεθνών συναντήσεων για το κλίμα και την προστασία του περιβάλλοντος, παρατηρείται ένα δυσάρεστο φαινόμενο, να προτάσσουν οι χώρες τα εθνικά τους συμφέροντα έναντι των συμφωνιών για την προστασία του περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, η Γερμανία εμφανίζεται πιο επιφυλακτική στην μείωση των ρύπων των αυτοκινήτων, σε αντίθεση με χώρες που δεν έχουν αυτοκινητοβιομηχανίες, για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά της. Αφενός είναι μια άδικη μάχη και αφετέρου κοντόφθαλμη αν σκεφτούμε ότι η μάχη για το περιβάλλον είναι κοινή. Πως πιστεύετε ότι θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί αυτό το φαινόμενο;
Είναι κάτι αντικειμενικά πολύ δύσκολο να συμβεί, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μία οικονομική Ένωση, δεν είναι πολιτική Ένωση, ούτε στο κομμάτι της άμυνας και της ασφάλειας δεν έχει εμβαθυνθεί η Ευρώπη, όπως τουλάχιστον θα το ήθελα εγώ, ενδεχομένως και πολλοί άλλοι. Πολύ περισσότερο βέβαια δεν είναι μία ενεργειακή ένωση. Το έχουμε παρατηρήσει πάρα πολλές φορές ότι κάθε χώρα θεωρώντας πως η ενέργεια είναι στον πυρήνα των κρίσιμων τομέων της οικονομίας δεν προτίθεται να δώσει στις Βρυξέλλες, δηλαδή σε έναν υπερεθνικό οργανισμό τη δυνατότητα να αποφασίζουν για αυτήν και για τα συμφέροντα της.
Υπάρχουν κορυφαία παραδείγματα, ο Nord stream, είναι ένας αγωγός ρεύματος ο οποίος συνδέει τη Ρωσία με τη Γερμανία. Υπάρχει ο Nord stream 1 και βρίσκεται υπό ολοκλήρωση ο Nord stream 2. Όταν ξεκίνησε η κατασκευή του Nord stream 1, η Πολωνία, οι χώρες της βαλτικής, είχαν αντιδράσει λέγοντας προς τη Γερμανία ότι «πρέπει να υπάρχει ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, πάει να δημιουργηθεί ένας αγωγός ο οποίος συνδέει απευθείας Γερμανία με Ρωσία και παρακάμπτει πλήρως αυτές. Έλεγαν αυτό είναι κόντρα στα ευρωπαϊκά συμφέροντα γιατί δίνει μεγάλο μοχλό διαπραγματευτικής πιέσεις προς την Ρωσία.» Η απάντηση των Γερμανών ήταν ότι εφόσον ικανοποιείται το γερμανικό συμφέρον, θα προχωρούσαν με αυτό. Πράγμα το οποίο επαναλήφθηκε και μετά τις κρίσεις μεταξύ Ρωσίας-Ουκρανίας και όλη αυτή τη συζήτηση που άνοιξε στην Ευρωπαϊκή Ένωση για την ανάγκη του diversification, δηλαδή της διαφοροποίησης από την Ρωσία, της απεξάρτησης ουσιαστικά, του περιορισμού της εξάρτησης από τη Ρωσία και η Γερμανία παρόλα αυτά μόλις πριν από λίγους μήνες, προέβη πάλι σε μία συμφωνία για ένα δεύτερο αγωγό ο οποίος πάλι παρακάμπτει τις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες και συνδέει την Γερμανία με τη Ρωσία. Αυτό από μόνο του αλλά και άλλα περιστατικά, καταδεικνύουν πόσο πολύ δύσκολο είναι αυτή τη στιγμή να μιλάμε για μία προοπτική στο προβλεπτό μέλλον τουλάχιστον, να δούμε τους Ευρωπαίους να υιοθετούν κοινές θέσεις και αντιλήψεις οι οποίες μπορεί να πλήττουν τα εθνικά τους συμφέροντα, αλλά να ικανοποιούν το ευρύτερο ευρωπαϊκό.
Η ενέργεια είναι ένας από τους κλάδους, που νομίζω ότι τελευταίοι θα μπουν μέσα σε μία ενιαία αντίληψη και προσέγγιση, αν κάποια στιγμή είχαμε ουσιαστική εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Να είμαστε και ρεαλιστές γιατί αυτό που η Ευρώπη πρέπει να αποφύγει είναι η αποσάθρωση της πρωτού φτάσει σε αυτό που συζητάμε εμείς, ή τουλάχιστον να το επιχειρήσει,. Γιατί αυτή τη στιγμή η Ευρωπαϊκή Ένωση περνάει από μία πολύ κρίσιμη καμπή η οποία μπορεί να αποδειχθεί στο τέλος ακόμη και μάχη επιβίωσης για το Ευρωπαϊκό Όραμα.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θέσει ως στόχο την κλιματική ουδετερότητα μέχρι το 2050. Το νέο ενεργειακό μείγμα το οποίο θα λειτουργεί κυρίως με ΑΠΕ και φυσικό αέριο ως καύσιμο μετάβασης προσπαθεί να πετύχει σταδιακά την πλήρη απεξάρτηση από τους υδρογονάνθρακες . Αυτοί οι στόχοι της ΕΕ που απορρέουν από την συμφωνία του Παρισίου θίγουν μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα τις πετρελαιοπαραγωγούς χώρες και αυτές που προμηθεύουν την Ευρώπη με φυσικό αέριο. Με βάση τις γνώσεις σας και τις συζητήσεις σας στα διεθνή φόρα, αυτά τα κράτη έχουν αντιληφθεί τη κρισιμότητα της κατάστασης με την κλιματική αλλαγή; Βάζουν πλάτη ή βάζουν εμπόδια και υποσκάπτουν αυτούς τους στόχους;
Πρώτον, για τη συμφωνία των Παρισίων και μόνο το γεγονός ότι είχαμε την έξοδο με τον τρόπο που επέλεξε ο πρόεδρος Τραμπ των Ηνωμένων Πολιτειών αποτέλεσε ένα τεράστιο πλήγμα, διότι δεν μπορεί να μιλάς για μία συμφωνία κλιματικής φύσεως και να έχεις εκτός, μία από τις πλέον ρυπογόνες χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες. Βέβαια βλέπουμε ότι κάποιες πολιτείες των Ηνωμένων Πολιτειών, οι πιο προοδευτικές, αγνοούν τον Τραμπ σε αυτό και θέλουν να τηρήσουν τις αρχές της συμφωνίας των Παρισίων και ενδεχομένως αν έχουμε πολιτική αλλαγή στις Ηνωμένες Πολιτείες το Νοέμβριο, να δούμε μία προσπάθεια επανάκαμψης και επαναφοράς των Ηνωμένων Πολιτειών στη συγκεκριμένη συμφωνία. Γεγονός το οποίο βέβαια θα αλλάξει επί το θετικότερο την κατάσταση.
Όμως για να είμαστε ρεαλιστές σε μία περίοδο όπου η ύφεση που υπήρχε ή προβλεπόταν ότι θα έρθει στην παγκόσμια οικονομία, θα είναι ακόμα μεγαλύτερη λόγω των συνεπειών του COVID-19, δυσκολεύομαι να πιστέψω, παρότι πολύ θα το ήθελα, ότι οι χώρες θα προτάξουν την ανάγκη μετάβασης σε πιο φιλικά για το περιβάλλον καύσιμα, απέναντι στις οικονομικές συνέπειες που μπορεί αυτό να έχει. Θα σας πω χαρακτηριστικά ότι το 2011-2012 η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία λίγο καιρό πριν μιλούσε για τους στόχους του 2020, είχε φτάσει στο σημείο να εισάγει λιγνίτη και άνθρακα από χώρες της Λατινικής Αμερικής, επειδή τότε ήταν πάρα πολύ φτηνή η εισαγωγή. Δηλαδή να χρησιμοποιούσε τις πιο ρυπογόνες μορφές ενέργειας, μόνο και μόνο γιατί ήθελε να περιορίσει την εξάρτησή της από το Ρωσικό φυσικό αέριο. Άρα καταλαβαίνετε ότι τώρα που εμπλέκεται και το κομμάτι της οικονομίας, δεν θα είναι εύκολο όταν οι τιμές του πετρελαίου είναι τόσο χαμηλές και επηρεάζονται αντίστοιχα οι τιμές του φυσικού αερίου, έστω και με μία χρονική υστέρηση. Όταν η ζήτηση για την ώρα είναι πάρα πολύ χαμηλή και δεν ξέρουμε πώς θα διαμορφωθεί το ενεργειακό τοπίο. Να πούμε ότι τουλάχιστον για τον επόμενο χρόνο, ίσως και δύο χρόνια δεν θα δούμε κάτι θεαματικό σε σχέση με τις πρόνοιες της συνθήκης των Παρισίων. Θα προταχθεί, δυστυχώς, το ζήτημα της οικονομίας έναντι του περιβάλλοντος.
Τα επόμενα χρόνια υπάρχουν προβλέψεις για μεγάλές αυξήσεις μεταναστευτικών ροών λόγω της κλιματικής αλλαγής, θεωρείτε ότι θα οδηγηθούμε σε κράτη φρούρια ή σε πιο φιλικές πολιτικές;
Πρέπει να σκεφτούμε λίγο out of the box, για να δούμε μία τέτοια πιθανότητα πιο φιλικής πολιτικής και οπωσδήποτε πρέπει να σκεφτούμε λίγο, εκτός αυτού που συμβαίνει σήμερα. Γιατί σήμερα και με αφορμή την κρίση του COVID19 βλέπουμε ότι υπάρχει μία στροφή στα έθνη-κράτη, μία στροφή στα εθνικά σύνορα, μία στροφή στις εθνικές κυβερνήσεις, υπάρχει μία στροφή στον προστατευτισμό. Αυτοί οι οποίοι επιχειρηματολογούν περί της ανάγκης του κλεισίματος συνόρων ή περί της ανάγκης να αλλάξει ο τρόπος που γίνεται το διεθνές εμπόριο έχουν αρχίσει να ακούγονται περισσότερο, χωρίς όμως να επικρατούν απαραίτητα στη δημόσια συζήτηση. Αλλά τέτοιου είδους κρίσεις είναι που θέλουν να εκμεταλλευτούν για να προσπαθήσουν να υιοθετήσει ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας τις απόψεις τους.
Υπάρχει ανησυχία αυτό το καιρό, και όπου υπάρχει ανησυχία και ανασφάλεια, οι πιο συντηρητικές δυνάμεις είναι αυτές οι οποίες επικρατούν. Δηλαδή η ανασφάλεια του κόσμου, συντηρητικοποιεί τον πολίτη, η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα για το αύριο, τον φέρνει πιο κοντά σε αυτό που θεωρεί εθνική αρχή και τον απομακρύνει από μία υπερεθνική αρχή όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα τον καθιστά πιο ευεπίφορο στο να υιοθετήσει απόψεις ακραίες, στο να κάνει εκπτώσεις στις αξίες και το ήθος του, μόνο και μόνο, διότι προσπαθεί να βρει τρόπο να εξασφαλιστεί σε ένα περιβάλλον ρευστό και αβέβαιο. Δυστυχώς αυτό είναι το οποίο έχουν εκμεταλλευθεί αρκετές ηγεσίες ή και κομματικοί σχηματισμοί στο σύνολο της γηραιάς Ηπείρου. Οπότε Ναι θα πρέπει να αναμένουμε πολύ μεγαλύτερους αριθμούς, κλιματικών μεταναστών, όπως τους χαρακτηρίζουμε. Λόγω του ότι η κατάσταση στη χώρα στην οποία βρίσκονται θα είναι μη βιώσιμη, ας δούμε για παράδειγμα την υποσαχάρια Αφρική. Δεν θα έχουν πρόσβαση στα βασικά, δηλαδή τροφή και νερό έτσι θα επιδιώξουν να έρθουν προς την Ευρώπη. Η Ευρώπη άλλωστε για αυτούς είναι παράδεισος, είναι παράδεισος γιατί παραμένει στην πλειονότητά της τουλάχιστον, δεν περιλαμβάνω ας πούμε την Ουγγαρία σε αυτές τις χώρες, παραμένει μία δημοκρατική ήπειρος. Μία ήπειρος των ευκαιριών και μάλιστα μία ήπειρος, η οποία ακριβώς επειδή γερνάει, θα χρειαστεί νέο αίμα το οποίο δεν μπορεί να είναι μόνο Ευρωπαϊκό. Αυτή βέβαια είναι μία μεγάλη κουβέντα, για το πώς θα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο.
Πάντως θεωρώ ότι δεν θα αλλάξει συνταρακτικά η θέση των περισσότερων Ευρωπαϊκών κρατών απέναντι στο μεταναστευτικό-προσφυγικό ζήτημα, βέβαια υπάρχει διαφοροποίηση μεταξύ του ποιος είναι πρόσφυγας και του αν είναι ευπρόσδεκτος ο πρόσφυγας σε σχέση με τον οικονομικό μετανάστη. Γιατί και οι περιβαλλοντικοί μετανάστες στους οικονομικούς μετανάστες θα περιλαμβάνονται. Το θέμα είναι εδώ ότι δύσκολα θα δούμε κάτι θεαματικό, βέβαια πρέπει να περιμένουμε να δούμε τι θα γίνει με την αναθεώρηση ή μη της συνθήκης του Δουβλίνου και προς ποια κατεύθυνση αυτή θα πάει.
Αλλά αυτό που μπορώ να σας πω με βάση τις μελέτες που έχω κάνει για το συγκεκριμένο ζήτημα, είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση ανεξάρτητα από τον λόγο που ωθεί κάποιον να φύγει από την εστία του και να μετακινηθεί θέλει να δημιουργήσει μαξιλάρια ασφαλείας.
Το πρώτο μαξιλάρι ασφαλείας είναι η ίδια η χώρα προέλευσης. Θέλει λοιπόν να δώσει χρήματα στη χώρα προέλευσης για να διασφαλίσει ότι αυτός, αν για οικονομικούς λόγους θέλει να φύγει από αυτήν, θα παραμείνει και θα βρει κάποιες ευκαιρίες εργασίας. Το δεύτερο μαξιλάρι είναι οι χώρες διέλευσης, που συνήθως είναι οι κοντινές χώρες, οι γειτονικές από τις οποίες φεύγει και εγκαθίσταται εν συνέχεια, στις ώρες διέλευσης, αλλά από ότι φαίνεται μένει για πάρα πολύ καιρό, υπό την προσδοκία ότι κάποια στιγμή μπορεί τα πράγματα στη χώρα του να βελτιωθούν και να μπορεί να επιστρέψει πιο άμεσα στην χώρα από την οποία προέρχεται. Το τρίτο μαξιλάρι είναι οι χώρες πρώτης υποδοχής και επειδή το μεγαλύτερο κύμα το μεταναστευτικό, προέρχεται από το νότο και τα νοτιοανατολικά και όχι από το βορρά και τα βορειοανατολικά, όπως έγινε μετά την πτώση του τείχους, καταλαβαίνουμε ότι οι χώρες αυτές είναι πολύ συγκεκριμένες. Είναι η Ισπανία, είναι η Ιταλία, μερικώς η Μάλτα και η Ελλάδα. Εφόσον λειτουργήσει κάποιο από αυτά, ή ιδανικά και τα τρία μαξιλάρια ασφαλείας, η κεντρική και βόρεια Ευρώπη είναι εξασφαλισμένη. Δεν πιστεύω ότι αυτή η συλλογιστική θα αλλάξει συνταρακτικά, τουλάχιστον στο προβλεπτό μέλλον, με ότι αυτό μπορεί να συνεπάγεται και για τους κλιματικούς μετανάστες.
Υπάρχει μια συζήτηση που έχει ανοίξει στην Ευρωπαϊκή Ένωση για ενδεχόμενο φόρο άνθρακα στις εισαγωγές που κάνει από τρίτες χώρες (όπως Κίνα,Αμερική) ώστε να δώσει ένα αντικίνητρο στις επιχειρήσεις των χωρών αυτών για να τηρούν τους περιβαλλοντικούς κανόνες. Θεωρείτε αυτή της πολιτική εφικτή ή είναι αδύνατο δεδομένης της επιρροής αυτών των χωρών στην Ε.Ε.;
Θα βοηθούσε πάρα πολύ σε αυτό αν είχαμε μία άλλη ηγεσία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Είναι πολύ δύσκολο να βρούμε αυτή τη στιγμή έναν εταίρο σε αυτό, με αυτή την ηγεσία στις ΗΠΑ και με τις θέσεις που έχει ο πρόεδρος Τραμπ σε σχέση με το περιβάλλον. Αυτό αποτυπώθηκε άλλωστε με την απόσυρση των ΗΠΑ από τη Συνθήκη του Παρισιού. Πιθανότερο είναι να δούμε την Κίνα και τις ΗΠΑ να συνασπίζονται παρά να έχουμε τις ΗΠΑ μαζί μας. Το λέω αυτό με μία δόση υπερβολής, γιατί τα πράγματα και την επόμενη της πανδημίας, δεν θα είναι καθόλου εύκολα για τις σχέσεις Ηνωμένων Πολιτειών-Κίνας.
Είδαμε άλλωστε τον πρόεδρο Τράμπ, όχι μόνο να κατηγορεί την Κίνα ότι ο ιός είναι κινέζικης προέλευσης, αλλά να κάνει και πολύ σκληρές δηλώσεις, ότι η Κίνα δεν θέλει να δει τον Τραμπ να επανεκλέγεται. Φαντάζομαι ότι κάποια στιγμή στην προεκλογική του εκστρατεία ο Τράμπ, θα συνδέσει τον κορωνοϊό με την επανεκλογή του, λέγοντας ότι η Κίνα προσπαθεί διασπείροντας το κορωνοϊό να αποτρέψει την επανεκλογή του. οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι μόνο το Λος Άντζελες, η Νέα Υόρκη και το Σικάγο… Είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες των κεντρικών Πολιτειών, των πολύ συντηρητικών περιοχών, οι οποίες έχουν ένα χαμηλό επίπεδο μόρφωσης. Πιστεύουν πάρα πολύ σε αυτά που τους λέει ένας άνθρωπος με τα χαρακτηριστικά που έχει ο Πρόεδρος Τραμπ. Άρα δεν θα με εκπλήξει τίποτα ως προς αυτό, μακάρι να γινόταν αυτό που λέτε, μπορεί και να γίνει. Αυτό εξαρτάται και από την αποφασιστικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και από το πώς θα λειτουργήσουν οι ΗΠΑ και η Κίνα.
Η Κίνα πρέπει να ομολογήσουμε, πριν από περίπου μία δεκαετία ισχυριζόταν ότι όλη αυτή η συζήτηση για τις ΑΠΕ, τη μετάβαση σε πιο πράσινες μορφές ενέργειας και την απολιγνιτοποίησης γινόταν από τους δυτικούς για να την πλήξουν. Όμως βλέπουμε σήμερα, για λόγους που έχουν να κάνουν και με μία «διπλωματία της γοητείας» που προσπαθεί να ασκήσει στο Πεκίνο, ότι μετά την απόσυρση των Αμερικανών από τη συνθήκη των Παρισίων, οι Κινέζοι βγήκαν μπροστά και είπαν ότι «εμείς, που είμαστε από τις πλέον ρυπογόνες χώρες, θέλουμε να πιάσουμε το νήμα και να βοηθήσουμε στην μείωση των ρύπων, οι οποίοι μολύνουν την ατμόσφαιρα.» Φάνηκε η Κίνα να θέλει να γίνει μπροστάρης σε αυτή την προσπάθεια, βέβαια θα πρέπει να δούμε κατά πόσο ισχύει και στην πράξη και δεν είναι μόνο μία επικοινωνιακή προσπάθεια από πλευράς του Πεκίνου να βελτιώσει συνολικά την εικόνα του σε σχέση με το πόσο σέβεται ή δε σέβεται βασικές έννοιες που σχετίζονται με το περιβάλλον.
