Το άξιο-φωτογραφίας τοπίο της Ισλανδίας συχνά χαρακτηρίζεται ως εξωπραγματικό ή από άλλο πλανήτη. Αυτό το μοναδικό γυμνό τοπίο με τα δαιδαλώδη ποτάμια, τα geysers, τις μαύρες παραλίες και τα ηφαίστεια είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού του πολικού κλίματος με την ηφαιστειακή δραστηριότητα. Υπάρχει μία εξαίρεση παρόλ’ αυτά. Ένα σημαντικό στοιχείο που προσθέτει στο εξωγήινο αυτό τοπίο είναι το γεγονός ότι, στο μεγαλύτερο μέρος της Ισλανδίας, δεν υπάρχουν δέντρα. Κάποιος ίσως εικάσει ότι αυτή η έλλειψη δασών στο μικρό αυτό νησιωτικό κράτος είναι φυσική, εξαιτίας του δριμύ βόρειου κλίματος ή της ηφαιστειακής δραστηριότητας. Εντούτοις, παρά τα αξιόλογα αυτά γεωλογικά χαρακτηριστικά, το ερημικό αυτό νησί είναι χωρίς δέντρα εξαιτίας του ανθρώπου!
Πώς έχασε η Ισλανδία τα δάση της;
Η Ισλανδία κάποτε είχε εκτενή παρθένα δάση, αποτελούμενα κυρίως από ανθεκτικές σημύδες, αλλά αυτά υπέστησαν δραματική, ολική αποψίλωση στα χέρια των πρώτων κατοίκων, των Βίκινγκς. Πριν την άφιξη των πρώτων ανθρώπων, περίπου το ένα τέταρτο της Ισλανδίας καλύπτονταν από πυκνό δάσος, ειδικά στις παράκτιες περιοχές. Παρόλ’ αυτά, οι πρώτοι «άποικοι» στα τέλη του 9ου αιώνα γρήγορα ξεκίνησαν να κόβουν τα δέντρα, για να απελευθερώσουν εκτάσεις για αγροτική και κτηνοτροφική χρήση, αλλά και για την ξυλεία, η οποία αποτελούσε το κύριο δομικό υλικό της εποχής. Πιστεύεται ότι ολόκληρο σχεδόν το νησί αποδασώθηκε μέσα σε λιγότερο από τρεις αιώνες.
Ισλανδία: Η «υγρή» έρημος
Απογυμνωμένη από τη φυτοκάλυψή της, η Ισλανδία υποφέρει από τα ίδια προβλήματα που χαρακτηρίζουν και άλλες αποδασωμένες περιοχές, με το κορυφαίο πρόβλημα να είναι η διάβρωση του εδάφους. Η σημαντική διάβρωση του εδάφους προκαλείται από την εξαφάνιση της βλάστησης, σε συνδυασμό με τις ακραίες καιρικές συνθήκες, την ηφαιστειακή δραστηριότητα, που συχνά εκθέτει το έδαφος σε τέφρα, λάβα και αέρια, και επίσης τις ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η βόσκηση από ζώα της φάρμας. Η κάλυψη της βλάστησης έχει εξαφανιστεί σε πολλά σημεία της χώρας. Όταν το απογυμνωμένο έδαφος εκτίθεται στους ισχυρούς ανέμους, που πνέουν στις υποαρκτικές περιοχές, προκαλούνται αμμοθύελλες, οι οποίες επιδεινώνουν περαιτέρω την κατάσταση του εδάφους. Οι αμμοθύελλες έχουν αρνητικές επιπτώσεις και στους πληθυσμούς των εκτρεφόμενων ζώων της Ισλανδίας, καθώς επίσης και στις ιδιοκτησίες των κατοίκων, με πιο ευάλωτα να είναι τα αυτοκίνητα. Παρότι το κλίμα είναι κρύο και υγρό, οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι η Ισλανδία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της διαδικασίας της ερημοποίησης.
Παρόλο που η αποψίλωση της Ισλανδίας συνέβη τόσο πολύ καιρό πριν – έχουν περάσει σχεδόν δέκα αιώνες – οι επιπτώσεις παραμένουν, με απόγειο το τέλος του 19ου αιώνα. Το 1882, μία τεραστίων διαστάσεων ανεμοθύελλα κοντά στην πρωτεύουσα της Ισλανδίας, Ρέυκιαβικ, σκότωσε επτά πρόβατα και αποξήρανε μία ολόκληρη λίμνη, γεμίζοντας την με άμμο και χώμα. Αμέσως μετά από αυτό το ατυχές γεγονός, τα πρώτα μέτρα αναδάσωσης και προστασίας του εδάφους υιοθετήθηκαν από την κυβέρνηση.
Αναδάσωση: μία αργή διαδικασία
Η αναδάσωση (reforestation στα Αγγλικά) και η δασοποίηση (afforestation στα Αγγλικά) έχουν μακρά παράδοση στην Ισλανδία, αλλά ακόμα, τα αποτελέσματά τους είναι αμυδρά – μόνο ένα μικρό μέρος της γης καλύπτεται από δάση. Η χώρα έχει θεσπίσει ως στόχο να δημιουργήσει δάση στο 5% της έκτασης του νησιού μέσα στα επόμενα 50 χρόνια. Παρόλ’ αυτά, εξαιτίας πολλών και διαφορετικών παραγόντων, ο στόχος αυτός είναι δύσκολο να επιτευχθεί. Με τους σημερινούς ρυθμούς, θα χρειαστούν τουλάχιστον 150 χρόνια, για να υλοποιηθεί αυτό το όραμα.
Υπάρχουν πολλοί παράγοντες, που αποτελούν τροχοπέδη στην επαναφορά των δασών της Ισλανδίας. Εξαιτίας του ακραίου κλίματος, όλα τα φυτά στο νησί μεγαλώνουν με αργούς ρυθμούς. Όταν αποκαθίστανται περιοχές, απαιτείται αρκετός χρόνος, ακόμα και για την επίτευξη της βασικής χαμηλής βλάστησης, πόσο μάλλον της φάσης μικρών δέντρων. Η κλιματική αλλαγή έχει, επίσης, εισάγει και νέες παραμέτρους, οι οποίες οδηγούν στην αυξημένη θνησιμότητα των νεαρών δέντρων, ειδικά μεταξύ των ενδημικών σημύδων, που φυτεύτηκαν 50 χρόνια πριν. Τα ελεύθερα περιφερόμενα πρόβατα, με την απεριόριστη όρεξή τους, επιδεινώνουν και αυτά το πρόβλημα.
Εντούτοις, οι Ισλανδοί δεν το βάζουν κάτω. Εκτός από την εγγενή αξία των δασών και την ανάγκη να προστατεύσουν και να αποκαταστήσουν το έδαφος της γης τους, η δενδροφύτευση είναι σημαντική για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και για την επίτευξη των φιλόδοξων κλιματικών στόχων της Ισλανδίας. Η προοπτική της ανάπτυξης μίας εγχώριας υλοτομικής βιομηχανίας, προς αντικατάσταση μέρους των εισαγωγών προϊόντων ξύλου από άλλες χώρες φαντάζει επίσης δελεαστική. Για να είναι επιτυχής η προσπάθεια αυτή, οι δασολόγοι της Ισλανδίας έπρεπε να εγκαταλείψουν την παραδοσιακή «σκληρή» προστασία, που στοχεύει στην αποκατάσταση των ενδημικών ειδών μόνο. Όπως έγινε κατανοητό νωρίτερα, η εγχώρια σημύδα δεν αποδίδει ικανοποιητικά στις μεταβαλλόμενες κλιματικές συνθήκες.
Σήμερα, τα προγράμματα αναδάσωσης της Ισλανδίας περιλαμβάνουν επίσης ελάτη Sitka, πεύκο Lodgepole, λάρικο Ρωσίας και μαύρη λεύκα. Γενετικά, αυτά τα δέντρα προέρχονται κυρίως από την Αλάσκα. Επειδή, όμως, απαγορεύονται δια νόμου οι εισαγωγές δέντρων, όλα τα φυτεμένα δέντρα αναπτύχθηκαν από σπόρους στην Ισλανδία, μέσα στα ειδικά φυτώρια.
Ο κόσμος έχει να μάθει πολλά από την Ισλανδία, αλλά όχι μόνο από τις μοντέρνες πρακτικές αναδάσωσης, που ακολουθούν, και την αφοσίωσή τους για αυτές. Το παράδειγμα της Ισλανδίας μπορεί, επίσης, να μας διδάξει ότι τα οικοσυστήματα δεν μπορούν ποτέ πραγματικά να ανακάμψουν και να «προσαρμοστούν» σε μεγάλης-κλίμακας αποψιλώσεις και ότι οι επιπτώσεις της αποψίλωσης μπορούν να είναι αισθητές για περισσότερο από 1000 χρόνια μετά.