Του Γεώργιου Καρακατσάνη*
Τι ακριβώς συμβαίνει με τις τιμές του πετρελαίου σήμερα; Στο πρώτο μέρος του άρθρου θα επιχειρήσουμε να ανοίξουμε ένα μικρό παράθυρο στον χρόνο όπου θα αναγνωρίσουμε την καθοριστική ιστορική σημασία που έχει αυτός o πολύτιμος φυσικός πόρος για τις ανθρώπινες κοινωνίες.
Ενέργεια και Πολιτισμός
Είναι αδύνατον να κατανοηθεί σε βάθος η καθοριστική οικονομική σημασία του πετρελαίου -όπως και κάθε άλλης πηγής ενέργειας- δίχως να αναγνωριστεί πρώτα η θεμελιώδης σημασία που έχει η χρήση της Ενέργειας για την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών στον ιστορικό χωρόχρονο.
Η Ενέργεια αποτελεί τον θεμελιώδη παράγοντα των ανθρώπινων πολιτισμών, αποτελώντας πρακτικά το κοινό και διαχρονικό νόμισμα της εξέλιξής τους. Με βάση την ενέργεια μπορούμε να διακρίνουμε την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού σε τρεις (3) κύριες φάσεις: (α) τις Πρωτόγονες Κοινωνίες (200.000 – 13.000 έτη π.Χ.), (β) τον Γεωργικό Πολιτισμό (13.000 π.Χ. – 1820 μ.Χ.) και (γ) τον Βιομηχανικό Πολιτισμό (1820 μ.Χ. – σήμερα). Από αυτά τα στοιχεία, είναι εύκολο να παρατηρήσει κάποιος ότι η διαθεσιμότητα της ενέργειας αυξάνεται εκθετικά την στιγμή που ο χρόνος μετάβασης σε κάθε εποχή μειώνεται εκθετικά. Σήμερα, ένας πολίτης μέσης εισοδηματικής κατάστασης, έχει ισοδύναμη διαθεσιμότητα ενέργειας με 10.000 ανθρώπινους σκλάβους στην αρχαιότητα.
Πετρέλαιο και Βιομηχανική Επανάσταση
Το πετρέλαιο αποτελείται από την μάζα νεκρών οργανισμών εκατομμυρίων ετών, η οποία διείσδυσε βαθμιαία στους γεωλογικούς σχηματισμούς. Υπό συνθήκες υψηλής θερμοκρασίας και πίεσης και απέκτησε χημική δομή υδρογονάνθρακα, ικανή να αποδώσει υψηλή θερμογόνο δύναμη κατά την καύση. Πρακτικά, σήμερα καίμε στην κυριολεξία απολιθωμένους αρχαίους οργανισμούς.
Παρόλο που το πετρέλαιο ως φυσικό υλικό είναι γνωστό από τα αρχαία χρόνια, η χρήση του περιοριζόταν για πολεμικές (π.χ. νάφθα για πολιορκίες, υγρό πυρ) ή ιατρικές χρήσεις (κάποιες ινδιάνικες φυλές το έπιναν για να καταπραΰνουν τους στομαχικούς πόνους). Ωστόσο, με την επινόηση και χρήση των μηχανών εσωτερικής καύσης το πετρέλαιο βρήκε το ταίρι του στην μορφή ενός ιδανικού συμπληρωματικού οικονομικού αγαθού. Χάρη στο πετρέλαιο, τα τελευταία 200 χρόνια δαπανήθηκε περισσότερη ενέργεια απ’ όση δαπανήθηκε σε όλη την υπόλοιπη καταγεγραμμένη ανθρώπινη ιστορία.
Το πετρέλαιο ως οικονομικό αγαθό
Όπως ισχύει για κάθε άλλον φυσικό πόρο κι εμπόρευμα, τα αποθέματα πετρελαίου δεν χαρακτηρίζονται από ποιοτική ομοιογένεια, αλλά από διαβαθμίσεις που επηρεάζουν σημαντικά στο κόστος εξόρυξης, διύλισης και πώλησης. Το βασικό κριτήριο για την διαβάθμιση της ποιότητας -και κατά συνέπεια της αξίας- του πετρελαίου είναι ο δείκτης Βαρύτητας του Αμερικανικού Ινστιτούτου Πετρελαίου (American Petroleum Institute Gravity) ή εν συντομία API Gravity. O δείκτης αποτελεί μια τυποποίηση της ποιότητας αργού πετρελαίου ως προς την πυκνότητά του (αν επιπλέει στο νερό) καθώς και την περιεκτικότητα σε πρόσθετα στοιχεία (π.χ. θείο, sulfur) που μειώνουν την ποιότητά του και αυξάνουν το κόστος επεξεργασίας του. Όσο πιο «ελαφρύς» είναι ο τύπος του πετρελαίου, τόσο καλύτερη και η ποιότητά του. Ο δείκτης περιλαμβάνει τις εξής διαβαθμίσεις:
Ελαφρύ (Light): API > 31,1
Μέτριο (Medium): 22,3 < API < 31,1
Βαρύ (Heavy): 10,0 < API < 22,3
Υπέρ-βαρύ (Extra Heavy): API < 10,0
Υπάρχουν χιλιάδες διαπιστωμένες ή υπό αξιοποίηση πετρελαιοπηγές στον πλανήτη που καλύπτουν το πλήρες εύρος τιμών του δείκτη ΑΡΙ. Ωστόσο, την διεθνή τιμή του πετρελαίου διαμορφώνουν μόνον τα αποθέματα με τις «χαρακτηριστικές» ποιότητες (benchmarks), έστω κι αν συνιστούν μόνον ένα μικρό κλάσμα της συνολικής διεθνούς προσφοράς. Τα «χαρακτηριστικά» αποθέματα είναι τα εξής τρία: (α) το Dubai Crude, με δείκτη API 31,2 και περιεκτικότητα σε θείο 2%, (β) το Brent Crude με δείκτη ΑΡΙ 40,1 και περιεκτικότητα σε θείο ~0,37% και (γ) το Western Texas Intermediate (WTI) -που αποτελεί και το πιο ποιοτικό πετρέλαιο- με δείκτη API 43,1 και περιεκτικότητα σε θείο ~0,14%. Καθώς η ποιότητα των Brent και WTI είναι πολύ κοντά, οι τιμές τους είναι στενά συσχετισμένες.
Το πετρέλαιο ως εμπόρευμα
Το πετρέλαιο σήμερα, εκτός από θεμελιώδες οικονομικό αγαθό -εφόσον αποτελεί το καύσιμο μιας ολόκληρης εποχής- αποτελεί ιδιαίτερο εμπόρευμα, καθώς από αυτό παράγονται περίπου 6.000 παραπροϊόντα, ενώ με αυτό συνδέονται και αρκετά εθνικά νομίσματα πετρελαιοπαραγωγών-εξαγωγικών χωρών.
Η τιμολόγηση του πετρελαίου γίνεται στα χρηματιστήρια εμπορευμάτων (Commodities Exchanges), μαζί με άλλα θεμελιώδη για την διεθνή οικονομία αγαθά, όπως τα μέταλλα και τα γεωργικά προϊόντα (π.χ. το σιτάρι, ο αραβόσιτος κλπ.). Τα πιο σημαντικά χρηματιστήρια διαπραγμάτευσης αργού πετρελαίου είναι τα New York Mercantile Exchange (NYMEX) και Intercontinental Exchange (ICE), ενώ δευτερεύουσες αγορές σημαντικών συνδεδεμένων -με το αργό πετρέλαιο- προϊόντων είναι τα Chicago Board of Trade (CBOT) για την αιθανόλη και Zhengzhou Commodities Exchange (ZCE) για το τερεφθαλικό οξύ (ΡΤΑ). Επιπλέον, ένα στενά συνδεδεμένο με το πετρέλαιο χρηματιστήριο είναι το Baltic Exchange που αφορά στην διεθνή ναυλαγορά, με κύριο δείκτη τον Baltic Dry Index (BDI). Με τo~95% του διεθνούς εμπορίου πετρελαίου να πραγματοποιείται μέσω ναυτιλίας -και ειδικά της ποντοπόρου- και την πλήρη υποκατάστασή της από χερσαίους αγωγούς μεταφοράς να είναι πρακτικά αδύνατη, η ναυτιλία συνιστά τον κρίσιμο ενδιάμεσο κρίκο μεταξύ της εξόρυξης και της παράδοσης αργού πετρελαίου. Περαιτέρω, η ναυτιλία αναβαθμίζεται στα γεωπολιτικά γεγονότα (π.χ. το κλείσιμο Στενών του Σουέζ (1956), οι τις διανοίξεις της Διώρυγας του Παναμά (1914, 2016)). Σ’ αυτό το σημείο, ας σημειωθεί ότι το ~20% της ποντοπόρου ναυτιλίας, τόσο σε όρους μικτής χωρητικότητας (Dead-weight tonnage), όσο και σε όρους οικονομιών κλίμακας (δηλ. ποιος κατέχει τα μεγαλύτερα σκάφη στο σύνολο του διεθνούς εμπορικού στόλου) ελέγχεται από τον ελληνικό εφοπλισμό, ο οποίος κατέχει ζωτικό ρόλο στον πετρελαϊκό εφοδιασμό.
Τιμές πετρελαίου και διαχείριση κινδύνων
Κάθε ημέρα εκτελούνται δισεκατομμύρια συναλλαγές από επιχειρήσεις κι εμπόρους που είναι συνδεδεμένοι στα παραπάνω χρηματιστήρια. Η τιμή του πετρελαίου βασίζεται σε δύο κύριες κατηγορίες: (1) την τρέχουσα τιμή του σε πραγματικό χρόνο (spot) και (2) την μελλοντική που καθορίζεται από την διαπραγμάτευση των Συμβολαίων Μελλοντικής Εκπλήρωσης (ΣΜΕ) ή futures. Τα ΣΜΕ αφορούν στην τιμή που συμφωνείται μεταξύ προμηθευτή κι αγοραστή τώρα για προμήθεια του πετρελαίου σε μελλοντικό χρόνο, 3, 6, 9 ή 12 μηνών. Όταν έλθει ο χρόνος, ο αγοραστής είναι υποχρεωμένος να παραλάβει κι ο προμηθευτής είναι υποχρεωμένος να παραδώσει την ήδη συμφωνημένη ποσότητα πετρελαίου στην ήδη συμφωνημένη τιμή. Το κρίσιμο σημείο εδώ είναι ότι για την σύναψη ΣΜΕ γίνονται εκτιμήσεις μελλοντικών κινδύνων που μπορούν να διαταράξουν την τιμή του πετρελαίου, ώστε να εξασφαλιστούν καλές τιμές εκ των προτέρων. Τέτοιοι κίνδυνοι, αφορούν σε οποιοδήποτε κρίσιμο στοιχείο της εφοδιαστικής αλυσίδας του πετρελαίου, όπως οι γεωπολιτικές κρίσεις, οι ελλείψεις μεταφορικής ή αποθηκευτικής ικανότητας κλπ.. Γενικώς, τα ΣΜΕ αποτελούν εργαλεία διαχείρισης αβεβαιότητας. Αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία για την οικονομική βιωσιμότητα μιας επιχείρησης, καθώς της επιτρέπει να προγραμματίσει με βεβαιότητα τις λογιστικές δαπάνες της ως συστατικό που επηρεάζει και την τιμή της μετοχής της. Για παράδειγμα, αεροπορική εταιρεία, εκτιμά αυξημένο κίνδυνο εκτόξευσης των τιμών του πετρελαίου στους επόμενους 9 μήνες (δηλ. η spot τιμή σε 9 μήνες να αυξηθεί). Θέλοντας να εξασφαλίσει από τώρα μια καλή τιμή για να είναι βέβαιη για τα κόστη της κηροζίνης σε 9 μήνες, συνάπτει ένα ΣΜΕ με μια εταιρεία εμπορίας ή διύλισης καυσίμων, όπου η τελευταία δεσμεύεται να πωλήσει (η αεροπορική εταιρεία να παραλάβει) σε 9 μήνες την συμφωνημένη ποσότητα πετρελαίου στην συμφωνημένη από τώρα τιμή.
Παράλληλα, η αγορά ΣΜΕ επιδρά σημαντικά στην κίνηση της τρέχουσας (spot) τιμής του πετρελαίου, λόγω της μεγάλης βαρύτητας των εκτιμήσεων τοποθετήσεων των μεγάλων παικτών της αγοράς (market makers) για το μέλλον. Όταν η τωρινή τιμή ενός ΣΜΕ για παράδοση σε δεδομένο ορίζοντα (π.χ. στο άνω παράδειγμα οι 9 μήνες) είναι πάνω από την εκτιμώμενη τρέχουσα (spot) τιμή για τον ίδιο ορίζοντα (δηλ. μετά από 9 μήνες), τότε η αγορά βρίσκεται σε κατάσταση Contango ή Forwardation. Για παράδειγμα, το ΣΜΕ 9Μ του πετρελαίου μπορεί να πωλείται σήμερα στα 50$ και η τρέχουσα τιμή να είναι 30$. Αν η εκτιμώμενη spot τιμή μετά από 9 μήνες είναι στα 40$, τότε η αγορά είναι σε κατάσταση Contango. Αν συμβαίνει το αντίθετο, η αγορά είναι σε κατάσταση Backwardation.
Διαισθητικά, θα μπορούσε να σκεφτεί κάποιος ότι αν αγοραστεί ένα ΣΜΕ 9Μ σήμερα με 50$, αλλά μετά από 9 μήνες η τρέχουσα (spot) τιμή του αργού πετρελαίου συνεχίζει να βρίσκεται κάτω από 50$, τότε ο αγοραστής του ΣΜΕ χάνει. Πολλές φορές αυτό το συμπέρασμα είναι εσφαλμένο, καθώς θα πρέπει να συνυπολογιστούν και τα κόστη μεταφοράς κι αποθήκευσης. Αν ο αγοραστής του ΣΜΕ γνωρίζει ότι θα χρειαστεί οπωσδήποτε την φυσική ποσότητα πετρελαίου σε 9 μήνες, το να την αγοράσει από τώρα για να την εξασφαλίσει, σημαίνει ότι πέρα από το κόστος της αγοράς των 50$ θα επωμισθεί και τα πρόσθετα κόστη μεταφοράς κι αποθήκευσης για άλλους 9 μήνες. Αν π.χ. οι τιμές των ναύλων ή/και αποθήκευσης είναι πολύ υψηλές τώρα, μπορεί να μην τον συμφέρει να προβεί στην αγορά spot. Αντί αυτού, συνάπτοντας ένα ΣΜΕ, μεταφέρει μέρος της αβεβαιότητας στον πωλητή του συμβολαίου. Συνεπώς, η ορθή τιμολόγηση του πετρελαίου θα πρέπει να περιλαμβάνει και την σωστή ανάγνωση της κατάστασης κάθε κρίκου της συνολικής εφοδιαστικής του αλυσίδας. Ασφαλώς, τα ΣΜΕ μπορούν συναφθούν και με συνδυαστικές στρατηγικές για να ελεγχθούν όλοι οι πιθανοί κίνδυνοι (π.χ. με μια εταιρεία πετρελαίου και με μια ναυτιλιακή εταιρεία) σε περιόδους μεγάλων διακυμάνσεων.
Γενικώς, η αγορά πετρελαίου χαρακτηρίζεται από μια μικτή κατάσταση ως προς τους διάφορους χρονικούς ορίζοντες παράδοσης. Για παράδειγμα, ενδέχεται η αγορά να βρίσκεται σε κατάσταση Contango ως προς τα ΣΜΕ 1Μ, 3Μ κι 6Μ και σε κατάσταση Backwardation για τα ΣΜΕ 9Μ και 12Μ -με διάφορες εναλλαγές στον χρόνο. Αυτό συνιστά ένδειξη υψηλής μεταβλητότητας της αγοράς αργού πετρελαίου, κάτι που εξηγείται και στο οικονομικό επίπεδο, καθότι η εφοδιαστική του αλυσίδα αποτελείται από αρκετά κρίσιμα ενδιάμεσα μέρη.
(Τέλος Α΄ Μέρους )
*Ο Γεώργιος Καρακατσάνης είναι Συνιδρυτής και CEO της EVOTROPIA Ecological Finance Architectures P.C.
Επικοινωνία: g.karakatsanis@evotropia.com