Αντιβιοτικά στο Περιβάλλον: Η Αόρατη Απειλή της Αντοχής

της Κέλλυς Μυλωνά

Η ανακάλυψη των αντιβιοτικών τον 20^ο αιώνα θεωρήθηκε μια από τις σημαντικότερες στιγμές στην ιστορία της ιατρικής [1], μια πραγματική επανάσταση που έσωσε εκατομμύρια ζωές. Σήμερα, όμως, η ίδια αυτή κατηγορία φαρμάκων βρίσκεται στο επίκεντρο μιας σιωπηλής οικολογικές και υγειονομικής κρίσης: της αντιμικροβιακής αντοχής.[2] Η μεγάλη πρόκληση; Δεν περιορίζεται μόνο στην κατάχρηση των αντιβιοτικών από τους ανθρώπους ή τη χρήση τους στην κτηνοτροφία. Ένα εξίσου σημαντικό, αλλά λιγότερο ορατό κομμάτι της ιστορίας, εξελίσσεται στο περιβάλλον.

Πώς καταλήγουν τα αντιβιοτικά στο περιβάλλον;

Παρά την εντύπωση ότι τα φάρμακα «εξαφανίζονται» αφού τα λάβουμε, μεγάλο μέρος των αντιβιοτικών δεν μεταβολίζεται πλήρως από τον οργανισμό. Έτσι, σημαντικά ποσοστά αποβάλλονται από το σώμα με τα ούρα και τα κόπρανα[3], καταλήγοντας στα λύματα. Εκεί, συναντούν και άλλες πηγές ρύπανσης:

• Φαρμακευτικά απόβλητα από νοσοκομεία [5],[9]

• Παραγωγικές μονάδες και φαρμακοβιομηχανίες [2]

• Ανεξέλεγκτη απόρριψη ληγμένων φαρμάκων [8]

• Χρήση αντιβιοτικών στην κτηνοτροφία και επακόλουθη διάθεση κοπριάς [3]

• Υπολείμματα σε υδατοκαλλιέργειες [4]

Οι μονάδες επεξεργασίας λυμάτων, όσο καλά και αν λειτουργούν, δεν είναι σχεδιασμένες να απομακρύνουν πλήρως μικρές, ανθεκτικές οργανικές ενώσεις όπως τα αντιβιοτικά.[4],[9] Έτσι, τα κατάλοιπα «δραπετεύουν» στο υδάτινο περιβάλλον: ποτάμια, λίμνες, υπόγεια νερά, ακόμη και θαλάσσια οικοσυστήματα.

Τι συμβαίνει όταν τα αντιβιοτικά μπουν στο περιβάλλον;

Η παρουσία αντιβιοτικών σε χαμηλές συγκεντρώσεις-ακόμη και σε επίπεδα μικρογραμμαρίων ανά λίτρο- ασκεί εξελικτική πίεση στα βακτήρια.[2],[4] Με απλά λόγια, τα μικρόβια εκτίθενται σε μικρές δόσεις που δεν τα σκοτώνουν, αλλά τα «εκπαιδεύουν» να προσαρμόζονται. Τα πιο ανθεκτικά στελέχη επιβιώνουν, πολλαπλασιάζονται και ανταλλάσσουν γενετικό υλικό που περιέχει γονίδια αντοχής με άλλους μικροοργανισμούς.[1],[6]

Σύντομα, το περιβάλλον λειτουργεί ως μια «δεξαμενή ανθεκτικότητας» από την οποία τα παθογόνα βακτήρια μπορούν να αντλήσουν νέους τρόπους επιβίωσης.[1],[6] Αυτή η διαδικασία δεν αφορά μόνο το νερό- επηρεάζεται και το έδαφος, μέσω της άρδευσης με επεξεργασμένα λύματα ή της χρήσης κοπριάς που περιέχει υπολείμματα αντιβιοτικών.[2],[4]

Γιατί η αντιμικροβιακή αντοχή είναι τόσο ανησυχητική;

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας χαρακτηρίζει την αντιμικροβιακή αντοχή ως μία από τις μεγαλύτερες απειλές για την ανθρωπότητα.[1],[2] Και όχι άδικα:

• Μολύνσεις που κάποτε θεραπεύονταν εύκολα τώρα απαιτούν ισχυρά ή συνδυαστικά αντιβιοτικά[2]

• Αυξάνεται ο κίνδυνος επιπλοκών σε χειρουργεία και Χημειοθεραπείες[2],[3]

• Λοιμώξεις από ανθεκτικά βακτήρια έχουν ήδη υψηλότερη θνησιμότητα[1],[4]

• Δημιουργούνται νέα «υπερβακτήρια» που δεν ανταποκρίνονται σχεδόν σε κανένα γνωστό αντιβιοτικό[6]

  
  

Το ανησυχητικό είναι ότι η αντοχή αυτή δεν περιορίζεται στα νοσοκομεία. Μετακινείται μέσω του νερού, της τροφικής αλυσίδας, των ζώων ακόμη και της ατμόσφαιρας.[3],[4]

Περιβαλλοντικός αντίκτυπος: Ένα πρόβλημα πέρα από την υγεία

Η παρουσία αντιβιοτικών στο περιβάλλον δεν επηρεάζει μόνο τα βακτήρια. Επηρεάζει ολόκληρα οικοσυστήματα:

• Διαταράσσει τα μικροβιακά οικοσυστήματα του εδάφους[2],[4]

• Επηρεάζει την ανακύκλωση θρεπτικών στοιχείων[2]

• Μεταβάλλει την ισορροπία φυτοπλαγκτού και ζωιπλαγκτού[4]

• Μπορεί να επηρεάσει ακόμη και την ανάπτυξη φυτών[2]

  
  

Σε ορισμένα οικοσυστήματα, έχουν παρατηρηθεί αλλαγές  στη βιοποικιλότητα μικροοργανισμών, με άγνωστες ακόμη συνέπειες για τη μακροπρόθεσμη οικολογική ισορροπία.[1],[4]

Τι μπορούμε να κάνουμε;

Η αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής μικρορύπανσης από αντιβιοτικά απαιτεί πολυεπίπεδη δράση:

• Βελτίωση επεξεργασίας Λυμάτων: Συστήματα προηγμένης οξείδωσης, ενεργός άνθρακας, μεμβράνες και φωτοκαταλυτικές τεχνικές δείχνουν υψηλή αποτελεσματικότητα στην απομάκρυνση αντιβιοτικών.[4],[9]

• Πράσινη Φαρμακευτική Παραγωγή: Εφαρμογή αρχών πράσινης χημείας ώστε ο σχεδιασμός των φαρμάκων και των διαδικασιών να είναι περισσότερο φιλικός προς το περιβάλλον.[7]

• Ορθολογική Χρήση Αντιβιοτικών: Λιγότερη κατάχρηση σημαίνει λιγότερη εκροή στο περιβάλλον.[2]

• Σωστή απόρριψη ληγμένων φαρμάκων: Τα φαρμακεία διαθέτουν ειδικούς κάδους, όμως πολύς κόσμος εξακολουθεί να απορρίπτει φάρμακα στον νεροχύτη ή στα σκουπίδια.[8]

• Παρακολούθηση και έλεγχος: Απαιτούνται συστηματικές αναλύσεις στα επιφανειακά νερά, στα λύματα και στα εδάφη, ώστε να υπάρχουν αξιόπιστα δεδομένα.[6]

Ένα πρόβλημα χωρίς σύνορα

Τα αντιβιοτικά στο περιβάλλον δεν είναι ζήτημα μιας χώρας ή μιας βιομηχανίας, είναι παγκόσμιο ζήτημα.[1],[2],[4] Η χημεία, η ανάλυση, η περιβαλλοντική μηχανική και η ιατρική οφείλουν να συνεργαστούν για να αναχαιτίσουν αυτή τη σιωπηλή απειλή.

Και το σημαντικότερο είναι ότι η λύση δεν απαιτεί μόνο σύνθετη επιστήμη, απαιτεί και καθημερινή υπευθυνότητα.

Όσο καλύτερα κατανοούμε την πορεία των αντιβιοτικών στο περιβάλλον, τόσο πιο αποτελεσματικά μπορούμε να προστατεύσουμε την υγεία μας και τα οικοσυστήματα που μας στηρίζουν. Η αόρατη απειλή υπάρχει- αλλά με σωστή δράση, μπορεί να περιοριστεί πριν γίνει μη αναστρέψιμη.[1],[2],[4]

ΒΙBΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Martínez, J. L. Antibiotics in the environment: causes and consequences. Science. DOI: 10.1016/j.coesh.2019.04.004

2. Wu, Z., Shao, X., & Wang, Q. Antibiotics and Antibiotic Resistance Genes in the Environment: Dissemination, Ecological Risks, and Remediation Approaches. Microorganisms 13, 1763 (2025). DOI: 10.3390/microorganisms13081763

3. Sambaza, S. S., & Naicker, N. Contribution of wastewater to antimicrobial resistance: a review article. J Glob Antimicrob Resist (2023).

4. The Impact of Wastewater on Antimicrobial Resistance: A Scoping Review of Transmission Pathways and Contributing Factors. Antibiotics 14 (2023). DOI: 10.3390/antibiotics14020131

5. Eze, W. B., et al. Emergence of Antibiotic Residues and Antibiotic-Resistant Bacteria in Hospital Wastewater: A Potential Route of Spread to African Streams and Rivers. Water 16, 3179 (2024). DOI: 10.3390/w16223179

6. Goulas, A., Belhadi, D., Descamps, A., et al. How effective are strategies to control the dissemination of antibiotic resistance in the environment? A systematic review. Environmental Evidence 9, 4 (2020). DOI: 10.1186/s13750-020-0187-x

7. Goulas, A., et al. What are the effective solutions to control the dissemination of antibiotic resistance in the environment? A systematic review protocol. Environmental Evidence (2018). DOI: 10.1186/s13750-018-0118-2

8. Antibiotics, antibiotic resistance and environment. Encyclopedia of the Environment.

9. Stefaniak, K., Harnisz, M., Mecik, M., & Korzeniewska, E. ARB inactivation, ARGs and antibiotics degradation in hospital wastewater.arXiv:2506.03630 (2025).